Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti
Download 4.6 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 7-MAVZU. KRIMINALISTIK BALLISTIKA
- Esda tuting! Ballistika
- E’tibor qiling!
- Ballistik tadqiqot o‘tkazish vazifasiga oid masalalar Tasniflashga oid masalalar Diagnostik masalalar Identifikatsiyaviy masalalar
- Otilgan o‘q va gilzalar asosida otish qurolini identifikatsiyalash
|
Kazuslar: 1-kazus Xonadonda sodir etilgan o‘g‘irlik ishini tergov qilishda, hodisa joyidan turli predmetlardan 12 ta barmoq izlari topilgan va olingan. Ma’lum vaqt davomida o‘g‘irlik jinoyatini sodir etishda gumonlangan K., qo‘lga olindi.
Avtoyo‘lning chetida yalong‘och holda ayol murdasi topilib, uni yuzi tanib bo‘lmas holatga kiltirilgan. Murda ko‘zdan kechirilganda, uning bosh qismida jarohatlar mavjud bo‘lsada, ammo murda va uning atrofida qon izlari topilmagan. SHuningdek, murdaning oyoqlari bukilib, qorin qismiga tortilgan holatda yotgani aniqlangan. Murdani atrofida, murdani ko‘rgan odamlarni oyoq izlari mavjud. Murdadan 100 m narida qo‘lda to‘qilgan gilam topilib, unda qonga o‘xshash dog‘lar aniqlangan. Gilamda yo‘lga qarab yo‘naltirilgan kam ko‘rinadigan izlar borligi aniqlangan. Murda ko‘zdan kechirilganda uning shaxsi aniqlanmagan. Tergov versiyasi tushunchasi, turlarini tavsiflang. YUqoridagi ma’lumotlardan foydalanib tergov versiyasi (tusmollari)ni tuzing va uni tekshirish chora-tadbirlarini belgilang. Qanday turdagi trasologik ekspertizani tayinlash mumkin? 95
7-MAVZU. KRIMINALISTIK BALLISTIKA Ballistika tushunchasi va
tekshiruv ob’ektlari. O‘q-otish qurollarining turlari va qismlari. Otilgan o‘q va gilzalar asosida otish qurolini identifikatsiyalash. Otishdan qoladigan jarohatlarni, otish masofasini, o‘qning yo‘nalish tomonini aniqlash. Portlovchi moddalarning tekshiruvi. Sovuq qurollarning tekshiruvi.
qilib, jinoyat hodisasi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘qotar qurollar, o‘q-dorilar, portlatish moddalari, o‘q otishdan, portlatishdan hosil bo‘ladigan o‘zgarishlar, izlar va qoldiq moddalarni tekshirish bilan shug‘ullanadi.
Kriminalistik ballistikada harbiy ballistika va texnikaning ayrim ta’limotlaridan, hozirgi kun yutuqlarini o‘z vazifasiga moslashtirilgan holda foydalaniladi. Ballistika sohasiga otish qurollarining tuzilishi, turlari, otishdan hosil bo‘ladigan o‘zgarishlar, o‘q-dorilarni (patron, o‘q- gilzalarni) qaysi quroldan otilganligini tekshirish masalalari kiradi. Kriminalistik ballistika fanning boshqa sohalari, ayniqsa trasologiya bilan chambarchas bog‘liqdir. Otishdan hosil bo‘ladigan o‘q va gilzalardagi izlarning vujudga kelish mexanizmini o‘rganish va tekshirish, trasologiya nazariyasining umumiy ilmiy asoslariga tayanadi. O‘q otishdan hosil bo‘ladigan turli alomat va jarohatlar inson tanasida yuz bersa, ular sud-tibbiyot tekshiruvida ob’ekt bo‘lib hisoblanadi, boshqa
to‘siqlardagi barcha o‘zgarish, jarohatlar kriminalistik ballistika sohasiga tegishlidir.
Esda tuting! Ballistika (grek tilida “ballo” “otaman” so‘zini bildiradi) ning asosiy mohiyatini o‘q (sochma o‘qlar)ning qurol ichidagi va havodagi harakatini o‘rganish tashkil etadi.
96
Hodisa joyidan, jabrlanuvchi tanasidan topilgan va olingan o‘q- gilzalar bilan bir qatorda, solishtirib tekshirish uchun eksperimental otishdan hosil qilingan o‘q va gilza, porox qoldiqlari, sochma o‘q namunalari ham tekshiruv ob’ektlari qatoriga kiradi.
O‘q-otish qurollarining turlari va qismlari
Tergov va ekspertiza amaliyotida jinoiy maqsadda ishlatiladigan o‘q otish qurollaridan ko‘p hollarda kichik, kalta stvolli qo‘lda otishga mo‘ljallanganlari uchrab turadi. Otish qurolining stvoli (o‘q chiqadigan yo‘li) silliq silindr shaklida bo‘lib boshlanish joyi dasta ustida bo‘lib,
yasama qurollar, qurolning ayrim qismlari, otilgan-otilmagan harbiy snaryadlar, portlovchi moddalar va ularning qoldiq zarrachalari, otishdan hosil bo‘ladigan turli to‘siqlardagi izlar va jarohatlar, alohida otilgan o‘q (snaryad), gilza, sochma o‘q donalari (drob, kartech) va boshqalar.
otish qurolining soz- nosozligi, otishga yaroqli ekanligi va quroldan o‘q o‘z-o‘zidan otilib ketishi mumkinligini aniqlash otilgan o‘q va gilza avval bitta patronni tashkil qilganligini aniqlash; o‘q va gilzalar aynan qaysi quroldan otilganligini aniqlash otish sharoiti-holati (joyi, masofasi, o‘qning yo‘nalishi) va boshqa holatlarni aniqlash) o‘q-otar qurollarining tuzilishi bo‘yicha turlari, ularning har bir tur yoki guruhga tegishli bo‘lgan qismlari; o‘q, gilza qanday quroldan otilganligini (aynanlik yoki guruh mansubligini) aniqlash; otish qurollarini, patron, portlovchi moddalar va ularning qismlarini kelib chiqish (ishlab chiqish) usulini aniqlash; otish quroliga o‘xshash buyumlarni otish quroli qatoriga kiritish.
97
chiqish (uchi) dan biroz diametri jihatdan kattaroq bo‘ladi. Bu joyni ballistkada “patronnik” – o‘q bilan gilzaning birgaligini tashkil qiluvchi patronlarning joylashuv joyi ham deyiladi. Otishga tayyorlangan patron stvolning bosh tomonida joylashgan bo‘lib, harbiy holatga keltirilganda patronning gilza ustidagi kapsuli (portlovchi poroxni yondiruvchi qismi) tepki to‘g‘risiga joylashadi.
Qo‘lda otishga mo‘ljallangan barcha qurollar ikki guruhga bo‘linadi: stvolning ichki tuzilish jihatidan silliq stvolli va o‘yma stvolli qurollar. Silliq stvolli qurollarga ov miltiqlari (sochma o‘q otishga moslangan), eski ishlab chiqarish to‘xtatilgan shompollik pistoletlar va qo‘lda yasalgan qurollar kiradi. O‘yma stvolli qurollarning xususiyati – stvolning ichki tuzilishi silliq bo‘lmay stvol devorida aylanma shaklida bo‘lgan ariqchalar mavjud bo‘lib, ular otilgan o‘qni katta kuch bilan siqilib chiqib uzoq masofaga etishini, aylanma shakli esa o‘qning stvoldan chiqqach mo‘ljalga yo‘nalishini o‘zgartirmasdan nishonga to‘g‘ri borishini ta’minlaydi. Kriminalistik identifikatsiya uchun stvol ichidagi chuqurchalar oralig‘idagi maydonchalar stvoldan chiqayotgan o‘qning yon qismida tirnalish, sirg‘alish shaklidagi izlarni hosil qiladi. Bular qurolni identifikatsiya qilish uchun jiddiy ahamiyat kasb etadi. CHuqurchalarning soni turli qurollarda turlichadir: ko‘pchilik qo‘lda otishga mo‘ljallangan pistoletlarda, to‘pponchalarda to‘rtta, ba’zilarida oltita, ettita va kamdan kam qurollarda uchraydigani sakkizta chuqurcha bo‘ladi. CHuqurchalarning aylanma yo‘nalishi o‘ng tomonga ba’zilari chap tomonga qaratilgan bo‘ladi. CHuqurchali qurollar guruhiga barcha harbiy, ba’zi sport-o‘quv Ma’lumot uchun! Stvolning uzun va qisqa bo‘lishi quyidagicha: uzun stvollik qurollar (uzunligi 40smdan ortiq bo‘lganlari) o‘rta uzunlikdagi stvollar (20smdan 40smgacha bo‘lgan) va qisqa stvoli qurollar (uzunligi 20smdan qisqa bo‘lganlar). Uzun stvolliklarga harbiy va ov miltiqlari, karabinlar kiradi, o‘rta stvollik qurollar qatoriga turli avtomatlar, jumladan, “Kalashnikov” avtomati kiradi, qisqa stvollik qurollarga revolver (to‘pponchalar), pistoletlar va ba’zi qo‘lda yasalgan qurollar va qirqmalar (stvolni qisqartirish maqsadida kesilgan miltiq) kiradi.
deyiladi va mm.da o‘lchanadi. Eng ko‘p uchraydigan qurollar 5,6; 6,35; 7,62; 7,62; 8 va 9 mm.li kalibrga tegishlidir.
98
miltiqlari va qo‘lda ayrim qismlardan yig‘ilgan qurollar kiradi.
Qurolning tarkibiy bo‘lgan patronlar (gilza va o‘qlar) ham ana shunday o‘lchovdagi kalibrga ega bo‘lib, tegishli qurollarga moslashgandir.
chuqurchali, patronlar joylashadigan qismi aylanma, dumaloq baraban shaklida bo‘lib, 7 patron kiradigan alohida (skamorasi) uyalari bor, jangavor holatga qul bilan keltiriladi, otish jarayonida baraban aylanib uyasidagi patron stvolga to‘g‘rilanadi. Silliq stvolli miltiqlar asosan ikki turda bo‘ladi Dastasi bilan stvol qismi buklanadigan va buklanmaydiganlari. Buklanadigan ov miltiqlari bir otar, ikki, ayrim hollarda uch otar, (uch stvolli) bo‘ladi. Ba’zida jinoyatchilar silliq stvolli miltiqlarning stvollarini kesib arralab qisqartiradilar, yashirin olib yurishga moslaydilar. Bular amaliyotda “qirqma” deyiladi. Ulardan otilgan o‘qning tezligi ov miltig‘idan bir muncha pastroq bo‘ladi. YAsama qurollar bir muncha soddalashtirilgan, silliq stvolli yakka o‘q otishga mo‘ljallab tayyorlanadi. Bular odatda 5,6 mm kalibrli patronlarga moslashgan bo‘ladi. Tashqi ko‘rinishini niqoblash
AKS, AKSU tizimidagilari 5,45 mm.li kalibrga egadirlar. TT (Tokarev), PM (Makarov pistoletlari), APS va PSM qurollari quyidagi xususiyatlari bilan tavsiflanadi: TT- Tulada ishlangan Tokarev pistoleti-7,62 mm.li kalibrli, to‘rtta o‘ng tomonga yo‘nalgan chuqurchali stvolga ega, (magaziniga) sakkizta patron joylashadi va jangovor holatga keltirilishi avtomatlashgan;
9mm kalibrli, to‘rtta o‘ng tomonga yo‘nalgan, chuq urchali stvoli bor, magazini sakkizta patron sig‘diradi, tepkisi (spuskovoy kurok) ochiq va harakatchan; APS - avtomatlashtirilgan Stechkin pistoleti kalibri 9mm, to‘rt chuqurchali stvol, magaziniga 20ta patron joylashadi. PSM - Lapasheyev, Simarin va Kulikovlar tomonidan ishlangan kichik gabaritli pistolet 5,45 kalibrli to‘rt chuqurchali stvol magaziniga 8 ta patron joylashadi.
99
maqsadida ularga turli asbob-buyum (hassaning dastasi, yozish-chizish quroli) shaklini beradilar. Bular “atipichnыy”, ya’ni tipik bo‘lmagan otish qurollari deyiladi. Qo‘lda yasalgan shompollik qurol yakka o‘q otishga moslangan bo‘ladi. Unda o‘q va poroxni shompol bilan stvolga joylashtiradilar, ba’zida ikki, uch marta otishga mo‘ljallanganlari ham uchrab turadi. Ular 5,6 mm kalibrli patronlarga moslashgan bo‘ladi. Otish qurollarining ayrim qismlari patron ularda turli izlar hosil qiladi: izlar qurolni otishga hozirlashda, magazindan patron stvolga uzatilganda, tepki kapsulga zarba berishganda porox gazining bosimi (kuchi) o‘qni stvoldan itarib chiqarganda, o‘qdan ajralgan gilza orqaga harakat qilib qaytarish qismiga urilganda qoladi. Otilgan gilzada magazin prujinalaridan, tepkidan, gilzani chiqarib tashlash ilgagidan izlar hosil bo‘ladi. Otilgan o‘qda esa stvolning ichki qismidagi chuqurchalarning oraliq maydonchasidan tirnalish shaklida izlar hosil bo‘ladi. Hozirgi kunda ishlatiladigan barcha harbiy patronlarning
miltiqlarining patronida porox bilan sochma o‘q aralashib ketmasligi uchun ularning orasiga ajratgich (prokladka) va o‘qning ustidan namatgacha (pыj) qoplamalari ishlatiladi.
Hodisa joyidan topilgan o‘q va gilzani ko‘zdan kechirish natijasida ular qanday modeldagi quroldan otilganligini aniqlash mumkin. So‘ngra shubhali qurol topilgan taqdirda identifikatsiya o‘tkazilib mazkur qurolning aynanligi, ya’ni otilgan o‘q va gilza «ana shu quroldan otilganmi» degan masala hal etiladi. Qurolning o‘zi topilmagan hollarda o‘qning qanday patron turiga tegishli ekanligi, umumiy tuzilishi, shakli, og‘irligi, qanday metalldan yasalganligi, gilzaga qanday uslubda biriktirilganligi va boshqalar aniqlanadi. Ma’lumot uchun! Gilzalar temir va latun metalidan tayyorlanadi, ov miltiqlari uchun qog‘oz-kartondan ham ishlanadi, pastki qismini metal, ustki devorini esa karton tashkil qiladi. Gilzaning bosh qismi o‘q joylashadigan joyi, devori va ostki qismi asosida identifikatsiya qilib, qurolning qaysi guruhga mansubligi va aynanligini aniqlash mumkin. 100
Otilgan gilzaning ham umumiy shakli bosh qismi va asoslarini tuzilishi, o‘lchovi (diametri va uzunligi) bosh qismining ichki o‘lchovi, og‘irligi, markirovka belgilari va boshqalarni kuzatish bilan qanday turdagi quroldan otilganligi haqida fikr yuritiladi shubhalangan qurolni izlashda qidirish doirasini ancha qisqartiradi, engillashtiradi. Silliq stvolli qurollarga mo‘ljallangan sochma o‘qning ayrim donalari (drob, kartech) topilgan taqdirda, ularning zavodda yoki qo‘lda ishlanganligi, qanday usulda tayyorlanganligi shakllari, og‘irligi, kimyoviy tarkibini spektografik xususiyatlarini aniqlanadi. Bu masala tekshirilayotgan sochma o‘qning guruh mansubligini aniqlash bilan birga xar xil joylarda topilgan bir necha o‘q donalarining bir manbaga tegishli ekanligini ham aniqlash mumkin bo‘ladi. Ov miltiqlariga mo‘ljallangan patronlarning qoplamasini tekshirib, patronning kalibri, qanday materialdan ishlanganligi, ishlanish uslubi va boshqalari aniqlanadi. Qoplamalar uy sharoitida qo‘lda yasalganda uning materialiga (qog‘oz, karton, jun, namat) kabi o‘xshash materiallar va ularning bo‘laklari bir xil joylarda topilgan taqdirda trasologik tekshiruv ham o‘tkazilishi mumkin.
Qurollarni identifikatsiya qilishning ilmiy asoslari qurolning iz hosil qiladigan qismlari, otilgan o‘q va gilzalarning iz aks ettiradigan ustki tuzilishlari individuallik xususiyatiga ega ekanligidadir. Individual tashqi tuzilish xususiyati stvolning ichki tuzilishidagi chuqurcha oraliqlariga ham xos bo‘lib, o‘q stvoldan chiqish jarayonida siqilib, sirg‘alib ana shu individual tashqi tuzilish (mikrorelf)ni o‘zida aks ettiradi. Patronning gilza qismida esa uni otishga hozirlash paytida, so‘ngra bevosita otish chog‘ida turli izlar aks etadi. Ularning umumiy o‘lchovi, shakli birinchi navbatda qurolning qaysi guruhga mansubligini aniqlashga yordam beradi. Umumiy belgilari bilan bir qatorda mikrorelfni ifoda etuvchi xususiy belgilar yig‘indisi esa identifikatsiya o‘tkazishga asos bo‘ladi. Otilgan o‘q va gilzalar asosida o‘tkaziladigan tadqiqot hodisa joyida topilgan o‘q va gilzalarni umumiy belgi- xususiyatlarini o‘rganishdan boshlanadi. So‘ngra ulardagi izlarni qurolning muayyan qismi bilan solishtiriladi. Ko‘p hollarda solishtirib tekshirish uchun shubhalangan quroldan eksperimental otish yo‘li bilan namuna o‘q va gilza olinadi. SHundan so‘ng ulardagi izlar - alomatlar o‘zaro solishtirib tekshiriladi. Eksperimental o‘q otishni maxsus
101
tayyorlangan paxtada, suv va boshqa sun’iy to‘siqlarda amalga oshiriladi. Bunda o‘qning tezlik harakati to‘siqda susayadi va hosil bo‘ladigan izlar o‘zgarmaydi. Qurollarni tadqiq qilishda va solishtirib tekshirishda bir necha uslublar qo‘llaniladi. Bu ish eng qulay va ko‘proq ishlatiladigan uslubiy solishtirib tekshirishga moslangan mikroskop yordamida amalga oshiriladi. Kuzatish va tekshirish jarayonida tekshirilayotgan ob’ektlarni turli belgilarini uzunlik, kenglik va boshqa holatlarini imkonini beradi. SHu bilan birga ob’ektlarning ayrim holatlarini fotosuratga olish bilan bir yo‘la kimyoviy tarkibini spektografik tahlil qilish mumkin. Otish qurollarining ayrim qismlarini, patronning gilza, o‘q, sochma o‘q donalari, porox va boshqa ob’ektlarning spektografik tahlili hodisa joyida topilgan qismlar bilan shubhalanilgan o‘xshash modda va ashyolarni guruh va
turdosh mansubligini aniqlashda keng
qo‘llaniladigan uslubdir. Sochma o‘qlarning ayrim qismlari hodisa joyida yoki boshqa joylarda topilganda ularni yasalishi, materiali, saqlanish sharoitlari, alomatlari kabi belgilari yig‘indisi asosida ikki har xil joyda topilgan sochma o‘q donalarining manbai bitta ekanligi aniqlanadi. Bu dentifikatsiya o‘tkazishning boshlang‘ich bosqichi bo‘lib, guruh mansubligi va aynanlik haqidagi xulosaga zamin tayyorlaydi. Ballistika ekspertizasiga yuboriladigan qurol, topilgan joyida ko‘zdan kechiriladi, uning umumiy holati bayonnomada qayd etiladi, qurolni holati o‘zgarmay maxsus rasmiylashtirish qoidalariga rioya qilgan holda amalga oshiriladi. Qurol zaryadlangan, jangovor holatga keltirilgan bo‘lsa, undagi patron chiqarib olinadi, magazinda nechta patron borligi qayd etiladi. Qurolning umumiy ko‘rinishi, turi, unda izlar, moddalar mavjudligi va boshqa ko‘rinarli alomatlari bayonnomada batafsil qayd etiladi. Qurolni otishga yaroqli-yaroqsiz ekanligini tekshirish uchun uni qismlarga ajratib ko‘zdan kechirish qat’iyan man etiladi, chunki ekspertiza tekshiruviga ahamiyatli bo‘lgan izlarni yaroqsiz qilib qo‘yish xavfi bo‘ladi. Ekspertiza o‘tkazish uchun ahamiyatli bo‘lgan turli to‘siqlardagi o‘q otishdan hosil bo‘lgan (o‘zgarish, jarohatlar) izlarni ko‘zdan kechirishda shu sohadagi mutaxassisni taklif etish va ishni uning ishtirokida amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Otish natijasida patrondan ajralib chiqqan o‘q, quyma yoki sochma donalari, chala kuygan turli qismlari ekspertizaga alohida-alohida taxlab yuboriladi.
102
6-rasm. Gilza turlari (butilka va silindr shaklida) raqamlar bilan otishdan qoladigan belgilar ko‘rsatilgan
Otishdan qoladigan jarohatlar turli to‘siqlarda, masofasi va yo‘nalishi bo‘yicha turli izlarni hosil qiladi. Amaliyotda o‘q to‘siq qalinligini teshib o‘tishi, ichki qismida qolishi yoki qiyalab to‘siqni tirnab o‘tishi hollari uchrab turadi. Teshib o‘tgan jarohatlarda o‘qning to‘siqqa kirish va chiqish joylariga qarab o‘qning to‘siq qatlamida yo‘nalish kanali belgilanadi. O‘qning shikastlash kuchi to‘siq materialining buzilish, sinish va parchalanish xususiyatlariga bog‘liq. Jismi qattiq bo‘lgan yog‘och, temir, to‘siqlarni o‘q muayyan masofada teshib, o‘tadi. Bu holda teshik diametri o‘qning o‘lchovidan kichik baladi. Mo‘rt materiallarda, g‘isht, shisha kabilarda sinish, parchalanish natijasida jarohat o‘lchovi o‘qning diametridan bir muncha kattaroq bo‘ladi. O‘q matolardan teshib o‘tishida materialning teshilgan joyi kuyib, uzilib ketganligini kuzatish mumkin. O‘q yaqin masofada yoki taqab otilganda matoda kuyish va erish alomatlarini hosil qiladi. Bular stvoldan chiqayotgan poroxning gazi va o‘qning qizib cho‘g‘ bo‘lib hali sovushiga ulgurmaganligi hisobiga yuz beradi. To‘siqda o‘qdan hosil bo‘lgan izlarni kuzatish va o‘rganish bilan otish masofasini yaqindan otishda hosil bo‘ladigan alomatlarni, o‘qning turi, shakli, kalibri, ishlatilgan porox turini, o‘qning yo‘nalishi, otgan shaxsning qaerdan turib otganligi kabi ma’lumotlarni aniqlash mumkin. 103
Mazkur ma’lumotlarni hodisa joyida tergovchining o‘zi yoki tegishli mutaxassis ishtirokida ko‘zdan kechirish bilan aniqlanadi. Ular ballistik ekspertiza o‘tkazish zarur bo‘lgan holatlar sifatida xizmat qiladi. To‘siqdagi otish jarohatlari bitta yoki bir necha o‘qdan qolganligini, o‘qdan hosil bo‘ladigan kirish-chiqish teshiklari, ularning soni, shakli, o‘lchovi va boshqa belgilarini kuzatish bilan amalga oshiriladi. Otish jarohati atrofida poroxdan qolgan tutunlarni va yonmay qolgan porox zarrachalarini kimyoviy usulda tekshirish porox uning turi (tutunli, tutunsiz) ishlab chiqarilgan zavodning markasi kabi ma’lumotlarini olish mumkin.
Bu holat o‘qning harakati, tezligi, kuchi birinchi qavat to‘siqdan o‘tib susaygani va ikkinchi qavatga urilish kuchi ancha kamayganligi sababli bo‘ladi. YAqin masofadan otilganda, o‘qning issiqligi, porox gazlarining ta’siri natijasida to‘siqning ustki qismida kuyish alomatlari poroxning tutuni va yonmay qolgan zarrachalari qoladi. Bularni oddiy ko‘z bilan ham ayniqsa rangi oq bo‘lgan materiallarda kuzatish mumkin. Qora va xira rangli to‘siq materiallarni mikroskop orqali ko‘rish, tekshirish va fotosuratga tushirish mumkin. SHuningdek, ko‘zga ko‘rinmaydigan jumladan, infraqizil nurlarda tekshirish, kimyoviy va elektrokimyoviy va boshqa uslublarni qo‘llash bilan amalga oshiriladi. Otish masofasi “yaqindan turib otilgan” degan tushunchani asoslaydigan belgilar to‘siqdagi erish, yonmay qolgan porox zarrachalarini to‘siq qatlamiga singib qolishi kabi alomatlari mavjud bo‘lgan holda aniqlanadi. Boshqa
Download 4.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|