Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti
Identifikatsiyaviy tadqiqot jarayoni
Download 4.6 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Esda tuting!
|
Identifikatsiyaviy tadqiqot jarayoni Dastlabki tadqiqot bosqichi bir qator tayyorgarlik ishlarini ko‘rishni talab etadi: tadqiqot uchun zarur bo‘lgan materiallarni izlash, ularni tekshirish metodikasini tanlash, tegishli ilmiy texnika vositalari va asboblarini tayyorlash, identifikatsiyaning protsessual shakllarini aniqlash, taqdim etilgan tadqiqot materiallari miqdori va sifatiga baho berish, ularni tadqiqot o‘tkazish uchun qanchalik yaroqliligini belgilash. Qidirilayotgan va qidirishga yordam beruvchi ob’ektlarning xossalarini alohida-alohida tadqiq etganda, masalan, hodisa sodir bo‘lgan joydan olingan iz, uni qoldirgan predmet yoki maxsus tayyorlangan iz, soxta qo‘lyozma, dastxat namunasi va boshqalar topilishi mumkin. Alohida-alohida tadqiqot qilinganda ularning barcha belgilari o‘rganiladi. Masalan, xatning matni dastlab shoshilmay yozilganligi, ammo keyin shoshib yozilgan qismi aniqlanadi, bunda dastxat sun’iy ravishda o‘zgartirilgan, degan xulosa chiqarish ham mumkin. Ob’ektlarning qiyosiy tadqiqi bosqichida ularga xos belgilarning o‘zaro farqi va mos tushishi aniqlab olinadi. Qiyosiy ob’ektlar mohiyatidan kelib chiqib, qiyoslashning u yoki bu texnik usullari tanlab olinadi, o‘lchov, optik vositalar yordamida ob’ektivlik, aniqlik va to‘la- to‘kislikka erishiladi. Esda tuting! Kriminalistik identifikatsiyaviy tadqiqot jarayoni to'rt bosqichdan iborat: dastlabki tadqiqot - ob'ektlarni ko'zdan kechirish; identifikatsiya ob'ektlarini alohida-alohida tadqiq etish; ularni qiyosiy tadqiq etish; qiyosiy natijalarni baholash. 30
Identifikatsiyaviy tadqiqot jarayonining oxirgi bosqichi uning natijalarini baholash hisoblanadi. O‘xshashlik bor yoki yo‘qligi haqida oxirgi xulosani chiqarish uchun qo‘lga kiritilgan barcha tadqiqot materiallarini taqqoslab ko‘rish, alohida-alohida analiz qilinganda ob’ektlar holatiga va alohida belgilariga umumiy baho berish, ba’zi belgilarning mos kelish darajasi, ularning ahamiyati, mos keladigan va kelmaydigan belgilarning o‘zaro aloqalari va h.k. Amaliyotda taqqoslanayotgan ob’ektlarning qiyosiy belgilari kamdan kam mos keladi. Ko‘pgina muhim belgilari mos kelgan holda ham, ayrim detallari tasodifiy vaziyatlar tufayli mos kelmay qoladi. Identifikatsiyaviy tadqiqot jarayonida ekspert izlarda aniq va to‘la-to‘kis tasvirlangan belgilarni etarli miqdorda aniqlab, o‘xshashlik bor-yo‘qligi to‘g‘risida ishonch hosil qilgan bo‘lsa, bu haqda qat’iy xulosa chiqaradi. Ba’zi bir holatlarda ekspertlar qo‘yilgan savollarga aniq javob bera olmay, uni hal qilish imkoniyati bo‘lmadi, deb xabar qiladi. Ekspertning bunday javobini ekspertiza o‘tkazishga etarlicha tayyorgarlik ko‘rilmaganligi, savollar noto‘g‘ri qo‘yilganligi, topilgan izda individual belgilar etarli ifoda topmaganligi, u yoki bu masalani hal qilish uchun ilmiy asoslar etishmasligi bilan izohlash mumkin. Bunday hollarda tergovchi yuqoridagi to‘siqlarni bartaraf etishi yoxud ish yuzasidan E'tibor qiling! O'z-o'zidan ma'lumki, qat'iy va tahminiy hulosalar o'rtasida katta farq bor. Birinchisi, qat'iy tasdiqni anglatadi, masalan, jasaddan olingan o'q mazkur quroldan otilgan. Ikkinchi holda izlar aniq va to'la ifodalanmagani sababli ularni tadqiq etishda katta qiyinchiliklar tug’ilsa, belgilar mosligi yoki farqi haqida ekspert tahminiy hulosa chiqaradi: mazkur matn fuqaro Ivanov tomonidan yozilgan bo'lishi ehtimol. Tahminiy hulosa faktni aniq emas, balki tahminiy baholaydi. Shu bois ekspertning bunday hulosasini tergovchi va sud ayblov uchun asos qilib olmasligi lozim. Tahminiy hulosani boshqa dalillar yordamida sinchkovlik bilan tekshirish kerak. Odatda, ekspertning tahminiy hulosasi tergovchi uchun u yoki bu tusmolni ol?a surish imkoniyatini beradi, qo'shimcha dalillar izlashda yangi qulayliklar yaratadi.
31
chiqqan muammolarni boshqa tergov harakatlari yordamida hal qilishi lozim.
Yuqorida ta’kidlanganidek, tergovchi identifikatsiyaning eng faol sub’ekti bo‘lib, o‘zi ham mazkur vazifani mustaqil hal qilish imkoniyatiga ega.
Tanib olish bilan tergov identifikatsiyasi o‘tkazish tergovchidan identifikatsiya nazariyasi talablariga rioya qilishni talab etadi. Tergovchi o‘zi mustaqil identifikatsiya harakatlari o‘tkazishdan tashqari ko‘p hollarda identifikatsiya vazifalarini turli
ixtisosdagi ekspert-
kriminalistlarga topshiradi. Bu identifikatsiya tadqiqoti o‘tkazish uchun fan, texnika, san’at va hunarmandchilik sohasida maxsus bilimlar talab qilingan holatlarda amalga oshiriladi. Kriminalistik ekspertiza tayinlashga tergovchi boshqa protsessual harakatlar kabi jiddiy tayyorlanishi kerak. JPKning 125-moddasi ish bo‘yicha so‘roq qilinganlarga tanib olish uchun shaxsni va predmetni ko‘rsatishni nazarda tutadi. Uni amalga oshirish uchun tergovchi quyidagi vazifalarni bajarishi lozim: –
olish uchun
ko‘rsatiladigan ob’ekt to‘g‘risida identifikatsiyaviy axborotni yig‘ish, identifikatsiya qilinadigan ob’ektni izlash; bir qancha ob’ektlar orasida tanib olish uchun ko‘rsatilishi lozim bo‘lganlarni aniqlab olish; –
–
tanib olishga imkon beruvchi usul va vositalarni aniqlash, jumladan, ovoz va funksional belgilari asosida tanish uchun imkoniyatlar yaratish; –
tomonlarini tekshirish; –
o‘xshashlikning mavjudligi va mavjud emasligi to‘g‘risida xulosaga asos bo‘ladigan identifikatsiyaviy belgilar tasviri bilan tanib olishi uchun sharoitlarni hozirlash. E'tibor qiling! Tergovchining identifikatsiyaviy harakatlari deganda, shunday tergov harakatlari tushuniladiki, u o'z mazmuniga ko'ra, ob'ektning qiyosiy tadqiqoti asosida o'hshashlik yoki aynanlik mavjudligi yoki mavjud emasligi to'g'risida yakun chiqarishga qaratilgan faoliyatni amalga oshira oladi.
32
Ekspertizaning muvaffaqiyati ekspert xulosasining dalillik ahamiyati unga taqdim qilingan materiallar qanchalik yaxshi tanlanganligiga va ekspertning malakasiga bog‘liq.
Kriminalistik identifikatsiyaviy ekspertizani tayinlashning protsessual asoslanganligi jinoiy-protsessual qonun talablaridan kelib chiqadi. U faqat jinoyat ishlari yuzasidan surishtiruvchi tergovchi, prokuror yoki sud tomonidan tayinlanishi mumkin. Jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan bo‘lmasa-da ekspertiza tayinlash qonunga ko‘ra mumkin (JPK 329-modda). Ekspertiza tayinlash to‘g‘risidagi qarorda tergovchi qanday ekspertiza o‘tkazish kerakligini ko‘rsatadi: dastxatshunoslik, daktiloskopik, ballistik ekspertizalar shular jumlasiga kiradi. Agar bunga zarurat tug‘ilgan bo‘lsa va barcha kerakli materiallar yig‘ilgan bo‘lsa, o‘z vaqtida ekspertiza tayinlanishi, bu haqda tegishli qaror qabul qilinishi lozim. Ekspertga berilgan savollar aniq, ekspertiza predmetiga tegishli bo‘lishi, ishdagi ma’lumotlar va ekspertiza tayinlash bilan bog‘liq shart- sharoitlar to‘g‘risida ekspertga etarli axborot berish kerak. Noto‘g‘ri axborot ekspert xulosasining shakllanishiga salbiy ta’sir qiladi. Tergovchi taqdim qilingan namunalar sifati uchun javob beradi, shu sababli u materiallarni sinchiklab o‘rgangan holda tayyorlashi zarur. Ashyoviy dalillar bo‘yicha ekspert tadqiqoti – o‘xshashlik mavjudligi yoki mavjud emasligi to‘g‘risida dalillarga erishish maqsadida moddiy qayd qilingan izlar-tasvirlar, odamlar va buyumlarni qiyoslash, o‘xshashlik yoki aynanlikni aniqlashning asosiy va eng ishonchli usuldir. Tekshirilayotgan ob’ektlarni individuallashtirish jarayonida avval qidirilayotgan va tekshirilayotgan ob’ektning guruhga xos belgilari aniqlanadi, so‘ngra ularning individual belgilari o‘rganiladi. Identifikatsiya jarayonida ekspert ob’ektlarni sinchiklab tadqiq qiladi, sudlov-tadqiqot fotografiyasining turli usullarini, fizik va kimyoviy metodlarini qo‘llaydi. Ma'lumot uchun! Identifikatsiyaviy ekspertiza uchun materiallar tayyorlashga bir qancha talablar qo'yiladi: ekspertiza tayinlashning protsessual asoslanganligi; ekspertiza o'tkazish qanchalik zarurligi va ekspertga topshiriladigan haqiqiy vaziyat naqadar aniqligi; tadqiq qilinadigan ob'ektlarning kelib chiqishiga oid ma'lumotlar to'g'riligi.
33
Bundan tashqari, ob’ektlarni alohida-alohida tadqiq qilganda belgilangan identifikatsiya aloqalarini to‘la va har tomonlama o‘rganish maqsadida izlarni ko‘pincha eksperimental tayyorlash zarur bo‘ladi. Masalan, qiyosiy mikroskop yordamida o‘qotar qurolning o‘qi va gilzasi bo‘yicha identifikatsiya qilishda ekspert quroldan eksperimental otib ko‘rish vositasida identifikatsiya belgilarini o‘rganishga kirishiladi. Qiyosiy tadqiqot-ekspert identifikatsiyaning hal
qiluvchi bosqichidir. Bu bosqichda ekspert ob’ektlarni qiyoslashning uchta asosiy usulidan foydalanadi: taqqoslash, ustma-ust qo‘yish va belgilarni birga qo‘shish. Tasvirlarni taqqoslash usuli o‘zining soddaligi va qulayligi bilan keng tarqalgan bo‘lib, kriminalistik identifikatsiyaning barcha turlarida qo‘llaniladi. U taqqoslanayotgan tasvirni bir-biriga yaqin qo‘yib yagona
ko‘rinish maydonini paydo qiladi.
Bunda taqqoslanayotgan tasvir imkon
boricha oydinlashtiriladi va kattalashtiriladi. Taqqoslashga eng yaxshi sharoitlar yaratish maqsadida qiyosiy mikroskop qo‘llash mumkin. Ustma-ust qo‘yish usuli taqqoslanayotgan tiniq tasvirni boshqasini ustiga qo‘yib, belgilari to‘g‘ri kelsa, yagona tasvir hosil qilishga yordam beradi. Agar taqqoslanadigan tasvir tiniq bo‘lmasa, masalan, karton qog‘ozga tushirilgan bo‘lsa, ulardan diopozitiv tayyorlanadi yoki maxsus optik asboblardan ham foydalanish mumkin. Belgilarni qo‘shish usulida taqqoslanganda tasvir shunday joylashtiriladiki, bunda tasvirdagi biror belgi mos kelib qolganda tabiiy ravishda boshqasining davomi ko‘zga tashlanadi. Bir-biriga yondosh qo‘yilgan tasvirlar taqqoslanayotgan tasvirning tarkib topish mexanizmidan ancha farqli bo‘lsa-da, kattalashtirib foydalanish imkoniyatini beradi. Kesilish, ishqalanish va boshqa usulda hosil bo‘lgan murakkab izlarni taqqoslashda bu usul muhim ahamiyat kasb etadi. Tasvirni qiyoslash maqsadida har xil optik asboblarni, asosan turli mikroskoplarni qo‘llash mumkin. Fotosuratlar bo‘yicha tasvirlarni bir-biriga qo‘shib aniqlash keng yoyilgan. SHu maqsadda suratlar shunday qirqilsinki, kesishgan chiziq tasvirning xarakterli tomonlarini ko‘proq qamrab olsin. Nomlari keltirilgan qiyosiy tadqiqotning har bir turi qiyoslashning xususiy usulidir. Alohida-alohida va qiyosiy tadqiqot natijasida olingan ma’lumotlar majmuiga baho berish, ya’ni qidirilayotgan ob’ektlar o‘xshashligi yoki farqli ekani to‘g‘risida ekspert xulosasi – ekspert identifikatsiya jarayonining oxirgi bosqichini tashkil etadi.
34
Qiyosiy tadqiqot natijalarini baholash avvalgi bosqichlarda o‘tkazilgan tadqiqot jarayonining mantiqiy davomi desa bo‘ladi. Ob’ektlarni ko‘zdan kechirishdayoq shakllangan tusmollardan biri sifatida o‘xshashlik yoxud farq to‘g‘risida fikr yuritish, identifikatsiya belgilarini qiyoslash bosqichida mustahkamlanadi, identifikatsiya tugashi bilan esa uzil-kesil hal etiladi. Masalan, ekspert barmoq izi bo‘yicha shaxsni topishda barmoq izlari belgilarini ko‘zdan kechirib, taqqoslashni boshlaydi, izdagi mavjud barcha aniq ifodalangan va o‘zaro bog‘liq tomonlarni belgilab oladi. Guruhga ajratilgan barmoq izlari yoki ularning kelib tutashgan joyi o‘xshash ekani to‘g‘risida xulosa chiqarish uchun ekspert qiyosiy tadqiqot o‘tkazadi. Belgilar kompleksining ko‘pchiligi to‘g‘ri kelgan bir vaziyatda ba’zi farqlar chiqib qolganda ish ancha murakkablashadi. Bunday holda ekspert tadqiqotning avvalgi bosqichlariga murojaat qilib qiyoslanayotgan ob’ektning har biriga xos identifikatsiyaviy belgilarni to‘la tahlil etadi. Buning natijasida ilgari kuzatilmagan belgilar kelib chiqishi mumkin.
Ba’zi hollarda qiyoslangan natijalarga baho berish bosqichida identifikatsiyalanadigan va identifikatsiyalaydigan ob’ektlar belgilarini yana taqqoslab va qiyoslab qo‘shimcha eksperimentlar o‘tkazishga to‘g‘ri keladi. Dastlab qiyosiy tadqiqotdagi farqlar aniqlanib, unga baho beriladi. Bunday baholashning asosiy vazifasi bo‘lib o‘tgan hodisaga aniqlik kiritish, ya’ni aynan o‘sha ob’ektning o‘zidagi o‘zgarishlar sababli ikki ob’ektdagi farqlar yuz bermadimi, degan savolga javob olishdan iborat. Xossalarning tasviri bir xil bo‘lmaganligi bilan bog‘liq belgilardagi farq bilan qiyoslanayotgan ob’ekt xossalarida mavjud bo‘lgan farqni aralashtirmaslik kerak. Qiyoslanayotgan dastxat belgilaridagi farq imzolashning bir xil sharoitda bajarilmaganligi; qurol izlaridagi farq ularning vujudga kelish mexanizmi bir xil bo‘lmaganligi, fotosuratdagi Ma'lumot uchun! Taqqoslanayotgan ob'ektni fotosuratga olish va qiyoslashni engillashtiradigan qo'shimcha ishlov berish mumkin (qiyosiy to'r, geometrik shakl, chiziq va h.k.). Bunday ishlovlarning ahamiyati shundaki, ular ba'zi belgilar o'rtasidagi nisbatni bilish, guruhga hos tomonlarini taqqoslab ko'rish va shunday qilib yangi belgilarni kashf qilish imkonini beradi. 35
farq suratga olish sharoitlari bir xil bo‘lmaganligi sababli yuz bergan bo‘lishi mumkin. Bunday farqlarni qiyoslanayotgan ob’ektlarning o‘z xossalaridagi farq bilan aralashtirmaslik kerak. Agar aynan qiyoslanayotgan ob’ekt xossalarida farq sezilsa, qidirilayotgan ob’ekt o‘tgan ancha uzoq davr ichida o‘zgarganidan darak berishi mumkin. Masalan, yozuv mashinkasi foydalanish jarayonida shikastlangan, oyoq kiyim tagcharmi kiyib yurish jarayonida yoki ta’mirlashdan keyin o‘zgargan bo‘lishi ehtimol. Odam qariganda, jarohat olganda, kasallanganda yoki operatsiya natijasida tashqi ko‘rinishi o‘zgaradi. Ob’ektning o‘zgarishi identifikatsiyadan qochish maqsadida manfaatdor shaxs tomonidan ataylab qilingan bo‘lishi mumkin.
Agar topilgan farq ob’ekt o‘zgargani oqibatida yuz bermagan bo‘lsa, binobarin, qidirilayotgan va tekshirilayotgan ob’ekt xossalari bir- biriga to‘g‘ri kelmasa, o‘xshashlik to‘g‘risidagi masala inkor etiladi. To‘g‘ri kelmaslik qiyoslanayotgan ob’ekt xossalarining guruhli farqlariga ham taalluqli. Qidirilayotgan oyoq kiyimi va qo‘lga olingan shaxsning oyoq kiyimi razmeridagi katta farq; shikast etkazishda foydalangan va tintuv vaqtida topilgan turli ko‘rinishdagi tig‘li buyum (masalan, bolta, hanjar) ham shular jumlasiga kiradi. Ekspert belgilangan hodisalarning jamini baholar ekan, ular individualmi yoki o‘xshashmi degan savolga javob beradi. Agar mos kelish yig‘indisi uning turli ob’ektlardagi takrorlanish imkoniyatini inkor etmasa, bunda ob’ektlar o‘xshash yoki bir turdagi hodisa sifatida talqin etiladi. Agar mos kelish yig‘indisi individual bo‘lsa, turli ob’ektlarda takrorlanmasa, qidirilayotgan va tekshirilayotgan ob’ekt aynan o‘sha, deb qabul qilinadi. Mos kelish individual majmuini baholashda indentifikatsiya tadqiqoti va identifikatsiya xossalari va ularni qo‘shib takrorlash soni ustidan ekspert kuzatuvi katta ahamiyatga ega. Farqlar va mos kelishlarning natijalarini taqqoslash asosida ob’ektlar o‘xshashligi to‘g‘risida xulosa chiqariladi. Kriminalistik diagnostika E'tibor qiling! Topilgan farqni to'g'ri baholay olish uchun o'rganilayotgan predmetdan foydalanish, ta'mirlash, saqlash, tozalash rejimini, tekshirilayotgan shahsning yoshi, patologik va boshqa o'zgarishlarini o'rganish talab etiladi.
36
Biror ob’ekt qidirilayotgan narsa, hujjat yoxud shaxsning aynan o‘zi ekanligi aniqlanmasa, tekshirilayotgan ob’ektlar jinoyatga aloqador bo‘lishi mumkinligi, qidirilayotgan ob’ektga o‘xshashligi to‘g‘risida xulosaga kelinadi. Bu holda guruh o‘xshashligi aniqlanadi va shu guruhga kiradigan ob’ektlar orasidan jinoyatga aloqadorini aniqlash vazifasi kelib chiqadi. Guruhga mansub ob’ektlar o‘z xususiyatlari bilan biri jinoyatga juda aloqador, ikkinchisining bunday aloqasi aslo yo‘q ekanligi ob’ektni qidirishga katta yordam beradi. Masalan, ish bo‘yicha barcha avtotransport vositalari emas, balki aniq rusumga mansub bo‘lgan, oq rangli, bamferining chap tomoni shikastlangan, chirog‘i singani qidirilishi kerakligi vazifani ancha engillashtiradi. Ana shu shikastlangan avtomashinani boshqa shu guruhdagilaridan farqlash kriminalistik diagnostika ta’limotiga oiddir.
ob’ektning xususiyatlari va holatlarini o‘rganish orqali aniqlashdir. Binobarin, diagnostika zamirida umumiy voqealar va ularning natijalari bo‘yicha tanib olish jarayoni yotadi. Diagnostika murakkab sud-isbotlov tizimining usullaridan biri sifatida haqiqatni aniqlash umumiy qonun-qoidalariga to‘laligicha mos keladi.
Bayon etilganlarni inobatga olgan
holda kriminalistik diagnostikani ob’ektning (vaziyatning) xususiyatlari va holatlarini unda yuz bergan o‘zgarishlarni aniqlash maqsadida tekshirish, ushbu o‘zgarishlarning sababini va uni sodir etilgan jinoyat bilan aloqasini aniqlash deb ta’riflash mumkin. Kriminalistik diagnostikaning ilmiy asoslarini yaratish uchun alohida ob’ektlarning va butun bir jinoiy vaziyatlarning xususiyatlari va o‘ziga xos jihatlarini ifodalovchi katta hajmdagi ko‘p uchraydigan belgilarni tahlil qilish va ularni bir tizimga solishga to‘g‘ri keladi. Bulardan kelib chiqqan qonuniyliklardan foydalaniladi. E'tibor qiling! “Diagnostika” so'zi yunoncha bo'lib, “farqlash”, “aniqlash” degan ma'noni anglatadi. Kriminalistikada diagnostika tekshirilayotgan holatni odatiy holat bilan o'hshashligini aniqlashdan tashqari farqlash, ya'ni shu holatni unga o'hshash holatlardan ajratish, differentsiyalashtirish tushuniladi. 37
Kriminalist-trasolog izlar klassifikatsiyasiga asoslanib, hodisa ro‘y bergan joyda izlarning paydo bo‘lish sharoitlarini aniqlash bo‘yicha diagnostik vazifani echadi: avval har bir izni alohida, so‘ngra bir turdagi izlar guruhini, undan so‘ng har xil izlar guruhini va ularning birikmasi tahliliga asoslanib butun bir vaziyatni diagnostika qilishga o‘tadi. Identifikatsiyada ob’ektning belgilari bir-biriga mos kelganda qidirilayotgan ob’ekt deb e’tirof etish uchun izda aks ettirilgan belgilar bilan solishtiriladi. Diagnostikaning maqsadi ma’lum, lekin yagona bo‘lmagan belgilarni aniqlashdir. Bu erda qiyosiy usul aks ettirilgan tasvirlar orqali o‘rganilayotgan ob’ektni takrorlanuvchi belgilari bilan solishtirish uchun ishlatiladi. Har qanday diagnostikaning (tibbiy, texnik yoki kriminalistik) asosi o‘xshashlik bilan taqqoslashdir. O‘xshashliklari orqali taqqoslash usuli yordamida ehtimollik darajasi, o‘xshashlik alomatlari soni va ularning muhimligiga bog‘liq bo‘lgan xulosaga kelish mumkin. Kriminalistik diagnostika nazariyasida ob’ektlar
va o‘rganilayotganga ajratiladi. Diagnostikalashtiriluvchi - bu ob’ektning holati,
xususiyatlari, hodisa
mexanizmidir. Diagnostikalashtiruvchi esa, holat, xususiyat, mexanizmni moddiy aks ettiruvchi izlar, alomatlardir. Ko‘pincha, diagnostikalashtiriluvchi ob’ekt sifatida qandaydir aniq narsa, diagnostikalashtiruvchi sifatida esa turli xil ma’lumot: qolip, nusxa, tergov harakatlari bayonnomalaridagi tavsif, sxemalar, rejalar, ko‘rsatuv foto-kino-videotasvirlar uchraydi. Aniq
ob’ektni diagnostikalash, yuqorida keltirilgan ma’lumot bilan cheklanmay, alohida tergov harakatlari; tergov eksperimenti, hodisa yuz bergan joyni qayta ko‘zdan kechirish, ekspertiza o‘tkazishni talab qiladi. Ma’lumotning ishonchliligi va etarliligiga baho berish juda muhimdir. U etarli yoki ishonchli bo‘lmasa, yana qanday manbalardan va qanday vositalar yordamida tekshirish, to‘ldirish mumkinligini aniqlash lozim. Ob’ektning bevosita xususiyatlari va holatini o‘rganish, shu jumladan, ma’lum bir andozaga mos keluvchi xususiyatlarni o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Ob’ektning asl holati qanday bo‘lgan, hujjatning boshlang‘ich matniga qanday o‘zgarishlar kiritilgan; odam qo‘lyozma yozayotganda qanday holatda bo‘lgan; matnga kimyoviy ta’sir ko‘rsatilganmi, yuvilganmi, kiyimdagi qon izlarining shakli va joylashishiga qarab ularning paydo bo‘lish mexanizmini aniqlash
38
mumkinmi; mazkur hujjat blankini tayyorlashda maxsus qoidalardan chetga chiqishlarga yo‘l qo‘yilganmi, degan savollarga javob olish imkoniyati bor.
Harakat vaqtini, ketma-ketligini aniqlash, hodisa joyidagi izlarga ko‘ra, jinoyatchi qanday harakat qilgani haqida xulosa chiqarish mumkin.
Tergovchi alohida izlarni aniqlash va ularni paydo bo‘lish sabablarini tushuntirishdan (sabablari va o‘zaro aloqalari) bir xil izlar guruhini o‘rganishga o‘tadi va so‘ngra ularning alomatlari asosida jinoyat hodisasi haqida muayyan bir taxminni olg‘a suradi. Bu taxminni asoslashda kriminalistik diagnostika paytida aniqlangan sabab-natija aloqalari muhim ahamiyatga ega. Kriminalistik diagnostikaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1) jinoyat sodir etilgan vaziyatni o'rganish (jinoyat qaerda, qanday vaziyatda sodir etilgan, mavjud izlarning qaysi biri jinoyatga aloqador); 2) hodisaning turli bosqichiga oid mehanizmni o'rganish (to'siqni buzib o'tishning hususiyati va yo'nalishi, transport vositalarining to'qnashuvdan oldin va hodisa paytida o'zaro joylashuvi, qalbaki pul belgilari tayyorlashning usullari va hokazo); 3) hodisa yuz bergan joydagi buyumlarning alohida belgilarini aniqlash (ularning holati va hususiyatlari, jinoyat qurolini tanlashga, jinoyatchi va uning kiyimida iz qoldirishga, jinoyatni yashirishga aloqadorlik); 4) jinoiy hodisaning vaqtga oid hususiyatlarini o'rganish (qachon yuz bergan, uni amalga oshirish uchun qancha vaqt ketgan bo'lishi mumkin, qaysi izlar avval, qaysilari keyinroq paydo bo'lgan va hokazo); 5) harakatda bo'lgan ob'ektlarning miqdori va hususiyatlarini aniqlash (jinoyat ishtirokchilari nechta bo'lgan; qulfni ochgan shahs professional mahoratga ega bo'lganmi, o'q otish quroli yoki portlovchi moddalarni tayyorlashda qanday moslamalar ishlatilgan va hokazo); 6) sababli bog'lanishni o'rganish (ma'lum bir hatti-harakatlar va kelib chiqqan natija o'rtasida sababli aloqalar bormi, yong'inning sababi, tepkini bosmay yuz bergan o'q otilishining sababi nima va hokazo).
39
Kriminalistik diagnostikaning elementlari boshqa
tergov harakatlarini o‘tkazganda ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Tergovchining tintuv qilinayotgan, so‘roq qilinayotgan shaxsning xulq-atvori, so‘roq paytidagi reaksiyalari ustidan kuzatuvi diagnoz sxemasi bo‘yicha amalga oshirilishi kerak: belgilar tahlili, taxmin qilish, uni tekshirish ijobiy rol o‘ynaydi. Download 4.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|