Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti
Download 4.6 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Teri naqshlari-izlarni aniqlash vositalari.
|
Nazorat savollari: 1.
Kriminalistik identifikatsiya mazmun-mohiyatini tushuntirib bering. U qanday vazifalarni hal qilish maqsadida qo‘llaniladi va qanday shakllari mavjud? 2.
Kriminalistik diagnostikaning mazmun-mohiyatini tushuntirib bering, u identifikatsiyadan nimasi bilan farq qiladi? Kazuslar: 1-kazus 2013 yil 5-fevral kuni CHilonzor tumani SHox ko‘chasi 5-uy 3 xonadonda bosqinchilik jinoyati sodir etilgan. Bosqinchilik jinoyati natijasida hodisa joyidan qonga o‘xshash qizil dog‘lar, jabrlanuvchini qo‘rqitish uchun otilgan o‘q va gilza hamda soch tolalari topilgan.
Hodisa joyida o‘q otar qurol yordamida otib o‘ldirilgan bir nechta jabrlanuvchilar murdasi
topildi. Tekshiruvlar natijasida ushbu
murdalarning har biri bitta o‘q otar qurol yordamida otib o‘ldirilgani aniqlandi. Surishtiruv jarayonida o‘q otar qurolning egasi aniqlandi va u ushlab keltirildi. Biroq, quroldagi izlar qurol egasiga ham murdalarga ham taaluqli emas. Aytinchi, mazkur holatda haqiqatni aniqlash uchun tergovchi qanday tergov taktikasidan foydalanadi? 40
Mazkur holat bo‘yicha tayinlanadigan ekspertizalar va ular hal qiladigan vazifalarni aniqlang. O‘q otar qurolni identifikatsiya qilish tartibini tushuntiring? O‘q otar qurolni diagnostika qilishda qanday masalalar hal etiladi? II BO‘LIM. KRIMINALISTIK TEXNIKA 4-MAVZU. KRIMINALISTIK TEXNIKANING ASOSLARI Kriminalistik texnika tushunchasi va uning vazifalari. Kriminalistik texnika tekshiruv vositalari va uslublari. Kriminalistik texnikaning tergov va tezkor-qidiruv faoliyatida qo‘llanishi. Kriminalistik texnika tushunchasi va uning vazifalari
Kriminalistik texnika – fanning bir bo‘limi bo‘lib, jinoyatlarni tergov qilish jarayonida dalillarni topish, mustahkamlash, ko‘chirib olish va tadqiq etishda qo‘llanadigan maxsus asbob-uskunalar, texnik vositalar haqidagi ilmiy-nazariy bilimlar tizimi hisoblanadi. SHu bilan birga kriminalistik texnika dalillarni topish, ularni tekshirish jarayonida qo‘llanadigan amaliy bilimdir. Kriminalistik texnika bo‘limi jamiyatning ilmiy va texnik rivojini ta’minlaydigan tabiiy fanlar (biologiya, fizika, kimyo va boshqalar) yangi
texnika-texnologiya vositalari (kompyuter texnologiyasi, informatika kabilar) yutuqlari kriminalistik faoliyatda, ayniqsa jinoyatni tergov qilishda va oldini olishda keng qo‘llaniladi. 41
Texnik vositalar deganda, faqat asbob-anjomlar (yorituvchi, o‘lchovchi va b.q.)gina emas, balki texnik qurilmalarni, maxsus kriminalistik faoliyatda qo‘llaniladigan mikroskoplar, nurlarni va ranglarni ajratuvchi spektrograflar, ovoz yozish, tasvir yozish va boshqalar nazarda tutiladi.
Kriminalistik texnikaning vazifasi sodir etilgan jinoyatga doir ma’lumotlarni qidirish, topish, tadqiq etish va aniqlashdan iboratdir. Jinoyat esa, tekshirilayotgan voqea holatining moddiy xossalarida o‘z aksini topadi.
Kriminalistik texnikada O‘zbekiston Respublikasi huquqni muhofaza qilish organlarining ilg‘or tergov tajribasi, shuningdek, kimyo, biologiya, fizika va boshqa fanlardan foydalaniladi. Kriminalistik texnika jinoyatchilikka qarshi kurashda yuqorida ko‘rsatilgan fanlarning ayrim yutuqlarini tergovni olib borish vazifalariga moslaydi, ijodiy boyitadi va
muayyan maqsadda qo‘llaydi. SHuningdek, kriminalistikaning o‘z negizida maxsus yo‘l-yo‘sinlari, uslublari va kriminalistikada, bir tomondan, tabiiy va texnika fanlari, boshqa tomondan, jinoyatlarni ochish va ularni oldini olish uchun yaratilgan uslublar tizimi jamlangan. Kriminalistik texnikaning mohiyati jinoyat voqeasi bilan bog‘liq bo‘lgan moddiy vaziyatni aniqlash, o‘rganish, qayd etish, texnik vositalar, yo‘llar va uslubdan foydalanish, ularni tadqiq qilish, E'tibor qiling! Kriminalistik tehnika bo'limiga tergov jarayonida zarur bo'lgan informatik ma'lumotlar: izlarni topish va tekshirish, otish qurollarini identifikatsiya qilish, turli ma'lumotlarning manbai bo'lgan hujjatlarni tadqiq etish masalalaridan iborat. Mazkur bo'lim tizimiga, shuningdek, odamlarning tashqi
qiyofa belgilari asosida identifikatsiya qilish va kriminalistik ro'yhat ma'lumotlarini qo'llashning mahsus qoidalari ham kiradi. Kriminalistik tehnika tizimida turli ob'ektlarni, izlarni tadqiq etishda qo'llanadigan uslublar ham muhim ahamiyatga ega. E'tibor qiling! Kriminalistik tehnika deganda, jinoyatni aniqlash, ochish va uning oldini olish uchun foydalaniladigan turli tehnika qurilmalari, uskunalar, apparatlar, asboblar, buyumlar va moslamalarni tushunish kerak. 42
shuningdek, texnik-kriminalistik jihatdan tavsiflash kriminalistik ahamiyatga ega bo‘lgan ob’ektlarni qidirish, identifikatsiyalash uslublarini ishlab chiqish va takomillashtirishdan iboratdir. Jinoyatchini topish va keyinchalik o‘rganishda voqea yuz bergan joyda, jabrlangan odamning tanasida, kiyim-kechagida qoladigan moddiy izlarning ahamiyati kattadir. Kriminalistik texnika har qanday iz va ashyoviy dalillarni topish, saqlab qolish, qayd etish, olish va tadqiq etish vositalari, yo‘l-yo‘riqlari va uslublarini ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. Har qanday jinoyat ham aniq vaziyatda, muayyan makon hamda vaqtda sodir etiladi. Bundan kelib chiqadiki, kriminalistik texnikaning vazifasi aniq ob’ektlar va hodisalarni aniqlash imkoniyatini beradigan ilg‘or uslublarni yaratishdan iboratdir. Tezkor-qidiruv faoliyatida haqiqiy ma’lumotlarni aniqlash uchun texnika vositasi bo‘lishi lozim. Ulardan olingan ma’lumotlar jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni aniqlashda kerak. Uslubiyot tor ma’noda muayyan vazifalarni hal etish uchun qo‘llanadigan bir necha uslublar jamlamasini bildiradi. Masalan, qalbaki belgilarni aniqlash uchun hujjatlarni kriminalistik tadqiq etish, mikrosnusxa, ranglarni farqlash, ultrabinafsha nurlarida tahlil o‘tkazish zarur.
Kriminalistik texnika vositalari jinoyatlarning oldini olishga, voqea sodir bo‘lgan joydagi vaziyatni aniq ifodalashga, tergov harakatlarini o‘tkazish va natijalarini qayd etishga, ashyoviy dalillarni to‘plash, ko‘zdan kechirish va tadqiq qilishga qaratilgan.
E'tibor qiling! Kriminalistik tehnika vositalarini qo'llash taktikasi, deyilganda, tergov oldiga ko'yilgan masalalarni hal etishga erishish maqsadida ayrim tergov harakatlarini o'tkazish vaqtida ana shu vositalardan oqilona va samarali foydalanish tushuniladi. Esda tuting! Kriminalistik tehnika tizimi: 1) kriminalistik fotografiya va videotasvirga olish; 2) umumiy tehnika asoslari;
3)
kriminalistik trasologiya (izshunoslik); 4)
hujjatlarni tekshirish (hujjatshunoslik); 5)
kriminalistik ballistika (o'q otish qurollarini tekshirish); 6)
kriminalistik bitosnusha (odamlarning tashqi tuzilishi, portretshunoslik).
43
Kriminalistik texnika vositalari va uslublari tergov, tezkor-qidiruv, ekspertiza va sud amaliyoti ehtiyojlariga asoslanib ishlab chiqiladi.
Kriminalistik texnika tekshiruv vositalari va uslublari Kriminalistik texnika vositalari turli-tuman bo‘ladi. Ular orasida birinchi navbatda ob’ektlarni yoritadigan asboblar zarurdir.
Kriminalistik tehnika vositalari guruhlari
Birinchi guruhga jinoyatlarni ochish, tergov qilish va ularning oldini olishda
foydalaniladigan foto-grafiya, video va ovoz yozish, kinoga olish vositalari, biologiya mikroskoplari va boshqa optik asboblar, avto-mobil va aviatsiya trans-porti, telefon, telegraf, fototelegraf, radio, tahlil
qilish qurilmalari, kompyuter kabi
umumiy tehnika vositalari kiradi.
Ikkinchi guruh fan
va tehnikaning turli tarmoqlaridan olinib, kriminalistika maqsadlari uchun moslashtirilgan tehnika vositalaridan tashkil topgan. Ularga
ulьtrabinafsha va
infraqizil nurlardan foydalanishda ishlatiladigan turli yoritgichlar, qidiruv vositalari, ko'chma kriminalistik laboratoriya kiradi.
Kriminalistik maqsadlar uchun mahsus tayyorlangan tehnika vositalari uchinchi guruhni tashkil etadi.
Ularga qidirilayotgan shahsning tashqi
qiyofasini modellashtiruvchi tehnika vositalari, papilyar naqshlar, o'qlar, gilzalar va boshqa ob'ektlarni o'rganadigan optik asboblar, qidi-ruv asboblari va materiallari kiradi.
Esda tuting! Kriminalistik tehnika vositasi va uslublarini qo'llash shakllari: 1) protsessual shakllar: tezkor-qidiruv tadbirlari; tergov harakatlari va kriminalistik ekspertiza o'tkazish. 2) noprotsessual shakllar: kriminalistik ro'yhatdan tekshirish; kriminalist mutahassisning dastlabki tekshiruv-kuzatuvi; mutahassis maslahatini olish; pasport-viza ishlarini yurgizish va b.q.
E'tibor qiling! Kriminalistika maqsadlarida foydalaniladigan yoritgich apparaturasini uch turi mavjud: 1) umumiy yoruqlik beruvchi; 2) muayyan yo'nalishni tutam nurlarda yorituvchi; 3) yoruqlikning mahsus manbalaridan iborat turlari. Ma'lumot uchun! Yoruqlikning mahsus manbalari jumlasiga turli nushadagi ultrabinafsha yoritgichlar: “UH-1”, “ultrayoritgich”, mo'jaz ultrabinafsha yoritgich, lyuminoskoplar, ko'k rangdagi nurlarga mo'ljallangan asboblar, elektron-optika o'zgartirish moslamasi va boshqalar kiradi. Mazkur asboblar ko'rish qiyin bo'lgan yoki ko'rinmaydigan biologik (qon, sperma, so'lak, siydik, ter, sut va shu kabilar) izlarni; mahsus kimyoviy moddalarning yonilg'i moylash 44
Eng ko‘p tarqalgan sun’iy yorug‘lik manbalariga turli xil qizdirish lampalarini misol qilib keltirish mumkin. Bundan tashqari, maishiy turmush va san’at sohasida foydalanadigan yoritish vositalari, kuchli yoritgichlar, elektroyoritgichlar va galogen
lampalaridan ham
foydalaniladi. Ultrabinafsha va ko‘k nurlarning samarasi shundan iboratki, ularning ta’siri ostida yuqorida sanab o‘tilgan ob’ektlarning o‘zi lyuminissensiyalana boshlaydi. Lyuminissensiya hodisasini yanada yaxshiroq qabul qilish uchun asboblardan foydalanish mo‘ljal qilinayotgan binoni qorong‘ilashtirish lozim. Optika asboblari ashyoviy dalillar yoki izlarning ayrim detallari o‘z hajmiga ko‘ra juda kichik bo‘lsa va ularni oddiy ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmasa, ularning ko‘rinishini kattalashtirib topish va ko‘zdan kechirish uchun talab qilinadi. Lupa – tasvirni bevosita kattalashtirib beruvchi optik asbob hisoblanadi. Kattalashtirish unchalik ko‘p bo‘lmagan (2-3 marta) lupalar ikki yoklama qabariq musbat linzadan iborat bo‘lib, fokus oralig‘i 10 mmdan 100 mm gachani tashkil etadi. Necha marta yiriklashtirilishiga qarab, lupaning kattalashtirish darajasi belgilanadi. Ashyoviy dalillar bilan ishlashda odatda etti
barobargacha kattalashtirilib beradigan linzalardan foydalaniladi. Hozirgi vaqtda kriminalistika amaliyotida izlar va boshqa mayda ob’ektlarni topish uchun o‘rnatiladigan lupalar, o‘lchov lupalari, binokulyar, daktiloskopik lupalar, yorituvchi lupalar, zarra lupalari qo‘llaniladi. Mikroob’ektlarni qidirish va topish uchun yoritiladigan o‘rnatiladigan lupa juda qulaydir. Bunday lupa gardishiga o‘rnatilgan 45
asosiy linza (3-6 marta kattalashtiradigan diametri 130 mm) va qo‘shimcha linzadan iborat optika tizimini tashkil etadi. Qo‘shimcha linza 4 marta kattalashtirishni ta’minlash uchun qo‘llaniladi. U olib qo‘yiladigan tayanch yordamida asosiy linzaning gardishiga mustahkamlanadi. Lupaning asosiy linzasi o‘rnatilgan gardish aylanasi bo‘ylab joylashtirilgan yoritgich lampalar ob’ekt ko‘rish maydonining bir tekis yoritilishini ta’minlaydi. Ular quvvatni o‘zgaruvchan tok tarmog‘idan pasaytiruvchi transformator orqali oladi. Papillyar naqshlarni tadqiq etish uchun daktiloskopik lupadan foydalaniladi. Uning gardishi suriladigan tarzda halqa asosiga mustahkamlab qo‘yilgan metall shtativiga o‘rnatilgan. SHtativ asosiga aylana shaklidagi oyna shisha o‘rnatilgan bo‘lib, uning diametri bo‘ylab papillyar naqshning muayyan uchastkasida (masalan, papillyar naqshning markazi va deltasi o‘rtasidan) papillyar chiziqlarni sanashni engillashtiruvchi ingichka chiziq o‘tkazilgan.
Hujjatlar, izlar va boshqa ashyoviy dalillarni ko‘zdan kechirishda ko‘zoynaksifat binokulyar lupalardan foydalaniladi. Bunday lupa ikki linzadan yoki linzalarning ikki sistemasidan tashkil topadi. Ularning yordamida bir vaqtning o‘zida ikkala ko‘z bilan kuzatuv olib borish mumkin. Lupalar yordamida kattalashtirilgan hajmlar etarli darajada bo‘lmasa, ashyoviy dalillarni tadqiq etish uchun mikroskop qo‘llaniladi. Hujjatlar, turli xil ashyoviy dalillar, o‘qotar qurollar, soch tolalari, chang, kukun mikroskopda tadqiq etiladigan ob’ektlar hisoblanadi. Mikroskop ashyo belgilarini bir necha yuz marta kattalashtirib kuzatish imkonini beradi.
Ma'lumot uchun! To'qimachilik gazlamalarini tadqiq qilish uchun 4 va 7 barobar kattalashtirib beradigan mahsus lupadan foydalaniladi. Bunday lupa o'rnatgichga ega bo'lib, uning asosi 1x1 yoki 2x2 santimetrli tuynukchalardan iborat. Taqqoslanayotgan gazlama namunalarining tola-iplari miqdorini hisoblab chiqishda cheklagich vazifasini bajaradi. Taqqoslama tadqiq etilganida 1 yoki 2 santimetrli iplarning miqdori hisoblab chiqiladi. E'tibor qiling! Mikroskopning asosiy qismlari: tubus, o'rnatgich, ashyo stolchasi, okulyar ob'ektiv, kondensor va oynadan iboratdir. 46
Mikroskop ob’ektivlari muayyan fokus masofasi qanchalik kam bo‘lsa, kattalashish shunchalik ko‘p bo‘ladi. Ob’ektiv gardishida uning yorug‘lik kuchi ko‘rsatilgan bo‘ladi. Mikroskopda tadqiqot o‘tkazilganda ob’ektning kuchli va bir tekis yoritilishi talab qilinadi. Mikroskop uchun yoritgich odatda yoritish manbai bo‘lib xizmat qiladi. Kriminalistika faoliyatida, xususan tadqiqotlar o‘tkazish vaqtida ko‘pincha qiyoslama mikroskoplar qo‘llaniladi. Bunday mikroskoplarning tuzilishi teng ikki qismga bo‘lingan bir ko‘rish maydonida bir vaqtning o‘zida o‘zaro qiyoslanadigan ikkita ob’ektni kuzatish mumkin. Kuzatilayotgan manzara ikkita ob’ektiv, ikkita aks ettiruvchi prizma, ajratuvchi prizma va okulyar hisobiga hosil bo‘ladi. Qiyoslama mikroskop yordamida ko‘pincha o‘q va gilzalardagi, boshqa trasologiya ob’ektlaridagi izlar tadqiq etiladi. Bir qator ekspertiza muassasalarida boshqa turdagi mikroskoplar (MIS-6, MIM-70) ishlatiladi. Bunday mikroskop vertikal yo‘nalishda yoritish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, metall va qorishmalardan tayyorlangan buyumlarning kristallik strukturasini o‘rganish, qalam va nusxa ko‘chirish qog‘ozi shtrixlarini differensiyalash, kesishgan shtrixlar qanday ketma-ketlikda tushganligini aniqlash imkonini beradi. Ekspertiza muassasalarida elektron mikroskoplar mavjud bo‘lib, bunday mikroskoplar shtrixlar, tolalar, biologik ob’ektlar (soch tolalari) kabi kriminalistik tadqiqot ob’ektlarining yuksak darajadagi echimini bilish imkoniyatini beradi. Elektron mikrosnusxaning difraksion uslubi moddalarning kristallik strukturasining o‘ziga xos jihatlarini tadqiq etish qalam, siyoh, bo‘yoq, plastmassa moddalarini o‘rganish imkoniyatini beradi. Teri naqshlari-izlarni aniqlash vositalari. Izlarni qidirib topish uchun dastlab optika (ko‘rish) uslubidan foydalanish tavsiya qilinadi. CHunki bu uslub izlarga ham, o‘zida iz qoldiruvchi buyumlarning sirtiga ham biror bir ta’sir ko‘rsatmaydi. Buyumlarni (qiya nurlar bilan) yoritish uchun turli xil yoritgich asboblar qo‘llaniladi (masalan, cho‘ntakda olib yuriladigan elektr fonar va boshqa yoritgichlar). O‘zida iz qoldiruvchi ob’ektning rangiga qarab turli xil yorug‘lik filtrlari, shu jumladan, ultrabinafsha filtrlardan foydalanish mumkin. Ultrabinafsha nurlarining unda fayans va sopol buyumlardan qoldirilgan yog‘ izlari, qo‘l izlarini xususiyati kuzatganda yaxshi natijalarga erishiladi. Teri naqshlarini ko‘z bilan ko‘rishning iloji bo‘lmagan 47
hollarda, ularni aniqlash uchun turli xil kukunlardan (mis oksidi, rux oksidi, grafit, qora kuya, vodorod bilan qayta tiklangan temir) yoki ularning aralashmalaridan (rux oksidi, alyuminiy, rux-qo‘rg‘oshin oksidi) turli xil nurlatuvchi kukunlardan rux, yod bug‘lari), fizik usullardan (yoki ter-yog‘ moddalarining elementlari bilan o‘zaro ta’sirga kiruvchi azot kislotali kumushning suv aralashmasi) yoxud kimyoviy usullardan foydalaniladi. Kukun surtish uchun yupqa daktiloskopik shakllar changlatuvchi sachratqichlar, yod naychalari-subimatorlar va magnit shkallaridan foydalaniladi.
Kriminalistik ahamiyatga ega bo‘lgan yashirin ob’ektlarni topish uchun turli xil qidirish asboblari va moslamalaridan foydalaniladi. Ular mo‘ljallagan maqsadi, tuzilishi va ishlash prinsiplariga ko‘ra farqlanadi. Erga ko‘milgan murdalarni qidirib topish uchun ichi g‘ovak maxsus elektr asbobi “shup”dan foydalaniladi. Mazkur asbobning amal qilishi tuproqning elektr qarshiligini o‘lchashga asoslangan. Oqsil moddalari parchalangan joylarda tuproq gazsimon va suyuq moddalar bilan to‘yinadi. Natijada mazkur joyda tuproqning elektr o‘tkazish xususiyati oshadi. Bu holatni mikroampermetr strelkasi ko‘rsatadi. Suv ostida murdalar va murda qismlarini turli kiyim va boshqa narsalarni qidirib topish va chiqarib olish uchun “tral”dan foydalaniladi. Ma'lumot uchun! Elektron-optik o'zgartirgichlar - izlar va boshqa ashyoviy dalillarni infraqizil nurlarda ko'zdan kechirish va tadqiq qilish imkonini beruvchi asboblardir. Uning asosiy qismlari: korpus “VES-4” rusumdagi o'zgartirgichlarni o'zi ob'ektivi, okulyar, infraqizil filtr ikkita galvanik elementli quvvat blokidan iborat. Mazkur asbobdan foydalanilganda ob'ektiv fotokatodda (mahsus tarkibli modda bilan sirlangan plastinka) ko'zga ko'rinmas tasvirni hosil qiladi. Infraqizil nurlar ta'siri ostida fotokatod o'zidan elektronlar oqimini chiqaradi. Bu elektronlar lyuminesenciyalovchi ekranda magnit “linza” orqali fokusga to'planib, okulyar orqali ko'zga ko'rinadigan tasvirni vujudga keltiradi. Infraqizil o'zgartirgichlar sifatida S-70 rusumidagi portativ yoki “Relef-1”, statsionar elektron-optik o'zgartirgichdan foydalanish mumkin. 48
Metall buyumlarni qidirib topishda metall qidiruvchi asboblar, shuningdek, kriminalistika maqsadlari uchun maxsus yaratilgan vositalar qo‘llaniladi. Induksion metall qidirish asboblari qora va rangli metallardan yasalgan buyumlarni qidirib topish imkonini beradi. Magnitli qidiruvchi ko‘targich ferromagnit metallardan tayyorlangan turli xil ashyolar yoki ularning qismlarini qidirib topish va chiqarib olish uchun mo‘ljallangan. Uning ishlash prinsipi magnitning ferromagnit metallarini o‘ziga tortish va o‘zida ushlab turish xususiyatiga asoslangan. Sud ekspertizasining rivojlanishi munosabati bilan ayrim tergov harakatlarining amalga oshirilishi vaqtida olib qo‘yilishi lozim bo‘lgan ob’ektlar doirasi kengayib bormoqda. Hozirgi vaqtda qattiq, suyuq va sochiluvchi moddalardan tashqari, juda kam miqdorda topiladigan gazsimon moddalar ham olib qo‘yilmoqda. Tez bug‘lanib ketadigan modda izlarini, masalan, benzin, kerosin, dizel yoqilg‘isi qoldiqlarini germetik idishlarga joylash lozim bo‘ladi. Moddiy modellarni tayyorlash uchun
nusxa tayyorlash materiallaridan (parafin, gipsdan) keng foydalaniladi. Ular ikki turga bo‘linadi: termoplastik va suyuq materiallar. Birinchi tur materiallar jumlasiga plastilin, mum, parafin, tez eruvchan metallar kiradi. Ikkinchi turga gips, AKR-100 st, “K” va “D” pastalari, SKTNni kiritish mumkin. Birinchi guruhga kiradigan materiallar yordamida qattiq va plastik qoliplar, ikkinchi guruhga kiradiganlari yordamida esa, qattiq va elastik qoliplar tayyorlash mumkin. Bunday modellar relef izlarining shakli, katta-kichikligi va o‘zaro qanday joylashganligini aniq aks ettiradi. Download 4.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|