Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti
Download 4.02 Mb. Pdf ko'rish
|
|
HUKMNI IJRO ETISH – hukm ustidan apellyatsiya shikoyati berish va protest bildirish muddati o‘tishi bilan qonuniy kuchga kirgandan so‘ng 429
amalga oshiriladigan va uni qabul qilgan sud zimmasiga yuklatiladigan harakat. HUKMNI E’LON QILISH – sud majlisi zalida, raislik qiluvchi yoki xalq maslahatchisi tomonidan tuzilgan hukmni o‘qib eshittirishga qaratilgan protsessual harakat.
olingan bo‘lib, ma’nosiga ko‘ra “muvofiqlik”, “o‘xshashlik” so‘zlariga yaqin. Huquqda o‘xshash normalar yo‘q bo‘lsa, bu holda huquqning tegishli huquq tarmog‘i va huquq institutini huquqiy tartibga solishning umumiy asoslari va umumiy prinsiplari qo‘llaniladi.
amalga oshishini, ro‘yobga chiqishini ta’minlovchi vositadir. Huquq va erkinliklarni qonunlarda yozib qo‘yish bilan cheklanmay, shu qonunlarda ularni amalga oshirish yo‘llari ham belgilanishi huquqiy kafolat hisoblanadi. Konstitutsiyaning 10-bobi huquq va erkinliklarning kafolatlarini belgilab qo‘ygan. Unga asosan huquq va erkinlik davlat, sud hokimiyati tomonidan kafolatlanadi, O‘zbekiston Prezidenti ham huquq va erkinliklarning kafilidir. Bundan tashqari, huquq va erkinliklarning amalga oshishi uchun iqtisodiy manbalar, imkoniyatlar ham zarur. Ana shu imkoniyatlarning yaratilishi iqtisodiy kafolat hisoblanadi. Davlatimiz iqtisodiy jihatdan qanchalik baquvvat bo‘lsa, huquq va erkinliklardan foydalanish imkoniyati shunchalik kuchayadi. I ISBOTLASHNING UMUMIY SHARTLARI – qonunda belgilangan qoidalar bo‘lib, ular isbotlashning o‘ziga xos jihatlarini ifoda etadi hamda dalillarni to‘plash, tekshirish va baholash hamda qarorlar qabul qilish tartibiga nisbatan qo‘yiladigan qat’iy protsessual talablarni belgilaydi. ISBOTLASHNING PROTSESSUAL SHAKLI – qonun bilan belgilangan qoidalar tizimi hisoblanib, jinoyat protsessining barcha bosqichlarida ularga qat’iy rioya qilish shartdir, ya’ni isbotlash jarayonini huquqiy tartibga solinishi jinoyat ishlari yurituvida haqiqatni aniqlash vositalari va usullarini protsessual normalarda mustahkamlaydi.
harakatlar tizimidir. U jinoyat protsessini harakatlantiruvchi kuch bo‘lib, u protsessning bir bosqichidan ikkinchisiga tadrijiy o‘tishini to jinoyat ishi uzil-kesil hal bo‘lgunga qadar ta’minlaydi. ISBOTLASH VOSITALARI – taraflarning talablari va e’tirozlarini asoslaydigan holatlar mavjudligi yoki mavjud emasligini sudning qonunda 430
belgilangan tartibda aniqlashiga asos bo‘ladigan har qanday faktik ma’lumot va ishni to‘g‘ri hal qilish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa holatlar fuqarolik ishi bo‘yicha dalil hisoblanadi. Bu ma’lumotlar quyidagi vositalar, ya’ni: taraflar va uchinchi shaxslar hamda ularning qonuniy vakillarining tushuntirishlari, guvohlarning ko‘rsatuvlari, yozma va ashyoviy dalillar, ekspertlarning xulosasi bilan aniqlanadi.
aniqlash va jinoyat ishini to‘g‘ri hal qilish uchun obyektiv voqelikning faktlarini dalillar yordamida isbotlash, bilish va hujjatli qayd etish bo‘yicha amalga oshiriladigan faoliyatdir. ISBOTLASH MAJBURIYATI - deganda tegishli shaxslarning dalillarni to‘plash, tekshirish va baholash bo‘yicha zarur xulq-atvorining nazarda tutilgan hajmi tushuniladi.
muayyan mansabdor shaxslar. ISHNI SUDDA KO‘RISH UCHUN TAYYORLASH – jinoyat ishini sudda mazmunan ko‘rib chiqilishi uchun zarur bo‘lgan tashkiliy-huquqiy choralarning ko‘rilishi.
– fuqarolik protsessining muhim bosqichlaridan biri hisoblanadi. Ishni sudda ko‘rishga tayyorlash sudya arizani qabul qilib, fuqarolik ishi qo‘zg‘atganidan so‘ng, ishni o‘z vaqtida va to‘g‘ri ko‘rib chiqish hamda hal qilish maqsadida amalga oshiriladi. Fuqarolik ishlarini sudda ko‘rishga tayyorlash ariza qabul qilingan kundan boshlab o‘n kunlik muddatdan kechiktirmay amalga oshirilishi lozim. Bu muddat alohida hollarda o‘ta murakkab ishlar bo‘yicha sudyaning asoslantirilgan ajrimiga binoan kechiktirilib, yigirma kunga yetkazilishi mumkin, FPKning 131-moddasi ikkinchi qismida ko‘rsatilgan ishlar bundan mustasno.
beg‘arazligiga va ish bo‘yicha adolatli hamda qonuniy qaror qabul qilish yoxud protsessual harakatlarni amalga oshirishiga nisbatan shubha tug‘diradigan O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksida belgilangan obyektiv va subyektiv holatlar.
etilayotgan dalillarning birdan-bir to‘g‘riligini anglash, o‘z fikrlari haqiqiyligiga qat’iy asoslangan ishonchga ega bo‘lish demakdir.
431
- boshqa belgilari bo‘yicha turli dastlabki tergov organlarining tergoviga tegishli bo‘lgan bir necha jinoyat ishini birlashtirib tergov qilinishi. J JABRLANUVCHI – jinoyat natijasida zarar ko‘rgan shaxs JAMOAT AYBLOVCHISI – jamoat birlashmalari va jamoalarning jinoyat ishlari bo‘yicha sud muhokamasida ayblov tarafida ishtirok etadigan vakili hisoblanadi.
jinoyat ishlari bo‘yicha sud muhokamasida jamoat himoyachisi tariqasida ishtirok etadigan vakili.
kiruvchi holatlar mazmuni yuzasidan ko‘rsatuvlarda mavjud bo‘ladigan nomutanosiblik, ma’lumotlarning bir-birini rad etishi hisoblanadi. Tergovchi shaxslarning ko‘rsatuvlaridagi qarama-qarshiliklar jiddiy yoki jiddiy emasligini mustaqil ravishda belgilaydi.
bosqichi JINOYAT ISHINI QO‘ZG‘ATISH ASOSLARI – ijtimoiy xavfli qilmish haqida berilgan ariza yoki xabarda keltirilgan hodisada jinoyat alomatlarining mavjudligini ko‘rsatuvchi ma’lumotlar majmuyi.
kodeksda belgilangan va o‘zida tayyorlanayotgan yoki sodir etilgan jinoyat haqida ma’lumot beradigan manbalar.
protsessual hujjat bo‘lib, surishtiruv organi, tergovchi, prokuror tomonidan chiqariladi, uchta qism - kirish, tavsiflash-asoslantirish va xulosa qismlaridan iborat bo‘ladi. JINOYAT ISHINI QO‘ZG‘ATISHINING SUBYEKTLARI - prokuror, tergovchi, surishtiruvchi. JINOYAT ISHINI QO‘ZG‘ATISHNI RAD ETISH – jinoyat ishini qo‘zg‘atish asoslari mavjud bo‘lmagan taqdirda, shuningdek ish yuritishni istisno etuvchi holatlar (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 83-moddasi 1 va 2-bob va 84-modda 1-, 3-7-b.) aniqlangan taqdirda, surishtiruvchi, tergovchi yoki prokuror tomonidan qaror chiqarish orqali jinoyat ishini qo‘zg‘atish maqsadga muvofiq emasligini belgilashdir. 432
ISHI UCHUN MUHIM BO‘LGAN FAKTIK MA’LUMOTLAR – jinoyat hodisasi haqida xabar beruvchi jinoyat ishida dalil sifatida foydalanilishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlar. JINOYAT ISHLARI BO‘YICHA EKSPERTIZA – sud ajrimi yoki tergov organlari qaroriga asosan tayinlanadigan, jinoyat ishi uchun muhim bo‘lgan faktik ma’lumotlarni aniqlash maqsadida tadqiqot uchun yuborilgan obyektlarni ekspertning fan, texnika, san’at, kasb-hunar sohalari bo‘yicha maxsus bilimlardan foydalanib tekshirishi va uning bu haqdagi bahosi aks etgan xulosa berishidan iborat protsessual harakat. JINOYAT ISHLARI BO‘YICHA EKSPERTIZA O‘TKAZISHDA MAXSUS BILIM – fan, texnika, san’at va kasb-hunar sohalarida uzoq vaqt davomida mashg‘ul bo‘lish natijasida hosil bo‘lgan ko‘nikmalar. JINOYAT ISHLARI BO‘YICHA EKSPERTIZA EKSPERTIZANI O‘TKAZISHDA TERGOVCHI YOKI SUDNING HARAKATLARI – ekspertiza muassasasini va xulosa berishi lozim bo‘lgan ekspertni aniqlash va jalb qilish; ekspert amalga oshirishi va aniqlashi kerak bo‘lgan holatlarni belgilab berish; o‘tkazilayotgan ekspertizaning qonuniyligini nazorat qilish; ekspertiza xulosasini olish, tahlil qilish, baholash va daliliy ahamiyatini aniqlash va b. JINOYAT ISHLARI BO‘YICHA EKSPERTIZA TERGOV HARAKATINING BOSHQA TURDAGI TERGOV HARAKATLARIDAN FARQLOVCHI XUSUSIYATLARI – a) maxsus bilimlarga tayanish; b) ekspertizaning o‘ziga xos ketma-ketlikda amalga oshirilishi; d) ish uchun ahamiyatli bo‘lgan ma’lum bir holatni qayta tiklash maqsadida amalga oshirilish; e) ekspertizani o‘tkazuvchi maxsus subyektning ishtiroki; f) ekspertiza tadqiqotining o‘tkazilishi va natijasi isbotlashning mustaqil turi bo‘lmish maxsus rasmiylashtiriladigan hujjatda – ekspertiza xulosasida namoyon bo‘lishi; g) ushbu jarayon jinoyat protsessi bir necha subyektlari faoliyatining umumlashmasidan shakllanishi; h) jinoyat ishi bo‘yicha taqdim etilgan ma’lum bir obyekt yoki predmetni tadqiq qilishda maxsus bilimlarning qo‘llanilishi; i) tadqiqotning vakolatli shaxs (tergovchi, sudya) ko‘rsatmasiga muvofiq, maxsus subyekt, ya’ni ekspert tomonidan amalga oshirilishi; j) ekspertizani tayinlash, o‘tkazish, uning natijalarini rasmiylashtirish tartibining qonun bilan qat’iy o‘rnatilganligi; k) dalilning mustaqil turi bo‘lgan, o‘tkazilgan tadqiqotning natijasi sifatida olingan natijalarini ekspert xulosasi shaklida rasmiylashtirilishi va b. 433
chiqish va hal etish mazmunini tashkil etgan surishtiruv, dastlabki tergov organlarining prokuror va sudning faoliyati. JINOYAT ISHINI BIRLASHTIRISH VA AJRATISH – bitta tergov yoki sud ish yurituviga bir necha shaxsning bir yoki bir necha jinoyatni birgalashib sodir etganlikda ayblanishiga doir ishlar yoxud bir shaxsning bir necha jinoyatni sodir etganlikda ayblanishiga doir ishlar birlashtirilishiga; bir yoki bir necha jinoyatni birgalashib sodir etishda ayblanayotgan shaxslarga nisbatan ishni ajratish (bu ish holatlari bo‘yicha zarur bo‘lib qolsa hamda bunday ajratish surishtiruv, dastlabki tergov va sud tomonidan ishni ko‘rib chiqishning to‘liq va xolisona bo‘lishiga ta’sir qilmasa, yo‘l qo‘yiladi).
protsessual qonunchilik bilan belgilangan manbadan olingan ma’lumotga surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sudning nazorat ta’sir hujjati.
jinoyat protsessining muhim bosqichi bo‘lib, unda sudya yakka tartibda shaxsning ayblilik masalasini hal qilmay turib jinoyat ishi materiallarini tekshirish natijasida ishni sud muhokamasida mazmunan ko‘rib chiqish uchun yetarli faktik va yuridik asoslar mavjudligi yoki yo‘qligi masalasini hal etadi. JINOYAT ISHLARI YURITILADIGAN TIL – jinoyat ishlarini yuritish o‘zbek tilida, qoraqalpoq tilida yoki muayyan joydagi ko‘pchilik aholi so‘zlashadigan tilda olib boriladi. Ish yuritilayotgan tilni bilmaydigan yoki yetarli
darajada tushunmaydigan protsess ishtirokchilariga Konstitutsiya va protsessual qonunchilik tomonidan tarjimon xizmatidan foydalanish kafolatlanadi.
organlariga tegishli bo‘lgan jinoyat ishlarining mazmuniga ko‘ra, sud instansiyalari o‘rtasida taqsimlanishi, shuningdek hududiy va shaxsga ko‘ra mazkur jinoyat ishining aynan qaysi sudga taalluqliligi. JINOYAT PROTSESSI – surishtiruv, dastlabki tergov, prokuratura va sud organlari va jinoyat ishi yurituvi boshqa ishtirokchilarining jinoyat ishini qo‘zg‘atish, surishtiruv, dastlabki tergov, sud muhokamasi, sud qaror, ajrim va hukmini qayta ko‘rib chiqish, sud hujjatlarini ijro etish kabi bosqichlarni qamrab olgan qonun bilan tartibga solingan faoliyat.
surishtiruv, dastlabki tergov va sud muhokamasini o‘tkazish bilan bog‘liq
434
faoliyatni tartibga soluvchi tartib qoida va normalarning qonunda mustahkamlangan tizimini, ya’ni jinoyat ishi yurituvi vazifalari amalga oshiriladigan zarur huquqiy tartib-taomillarni ifodalaydi. JINOYAT-PROTSESSUAL HUQUQINING UMUMIY QISMI – barcha jinoyat protsessiga yaxlit holda yoxud uning aksariyat bosqichlari va institutlariga taalluqli bo‘lgan asosiy tushunchalarni belgilab beradigan jinoyat-protsessual huquqi qismi.
Umumiy qismda
protsessual qonunchilikning vaqt, hudud va shaxslar doirasida amal qilishi, protsess ishtirokchilarining huquq va majburiyatlari, hokimiyat organlarining vakolatlari, dalillar va isbot qilish instituti, ularni to‘plash, tekshirish va baholash, protsessual majburlov choralari va boshqa umumiy institutlar va masalalar tartibga solingan. JINOYAT-PROTSESSUAL HUQUQINING MAXSUS QISMI – jinoyat protsessining alohida bosqichlari va ularni amalga oshirish tartibini belgilab beradigan jinoyat-protsessual huquqi qismi. Unda alohida protsessual harakatlarni o‘tkazish qoidalari tartibga solingan. Maxsus qismning o‘zini shartli ravishda turdosh huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi to‘rt mustaqil institutlarga ajratish mumkin: sudga qadar ish yuritish; sudda ish yuritish; alohida toifadagi jinoyat ishlarini yuritish; jinoiy sud ishlarini yuritish sohasidagi xalqaro hamkorlik. JINOYAT-PROTSESSUAL HUQUQINING NAZORAT FUNKSIYASI – bu prokuror va sud tomonidan jinoyat protsessi bosqichlarida qonuniylikka, protsess ishtirokchilarining huquq va manfaatlariga rioya etilishi ustidan amalga oshiriladigan faoliyat yo‘nalishidir. Hozirgi kunga kelib, “Xabeas korpus” instituti rivojlanishi munosabati bilan ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olishga (2008-yil), lavozimdan chetlashtirish va shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish tarzidagi protsessual majburlov choralarini qo‘llashga (2012-yil) sanksiya berish huquqi prokurordan sudga o‘tkazilishi insonning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklari, uning daxlsizligini himoya qilishda prinsipial qadam bo‘ldi. JINOYAT-PROTSESSUAL HUQUQINING ODIL SUDLOV FUNKSIYASI – bu sudning ish bo‘yicha to‘plangan barcha dalillarni tekshirish hamda aniq shaxsning aybdor yoki aybsizligi to‘g‘risida, shuningdek unga tayinlanadigan jazo to‘g‘risida qaror qabul qilishga qaratilgan faoliyati (jinoyat ishini mazmunan hal qilish funksiyasi). O‘zbekiston Respublikasida odil sudlov funksiyasini amalga oshirishi mumkin bo‘lgan yagona organ bu sud hisoblanadi. Odil sudlov funksiyasini amalga oshirish tartibi ham kuchaymoqda.
435
HUQUQINING HIMOYA FUNKSIYASI – bu jinoyat protsessi subyektlarining ayblovni inkor etishga, shaxsning aybsizligini hamda javobgarlikni yengillashtiruvchi holatlarni aniqlashga qaratilgan faoliyati. Uni gumon qilinuvchi va ayblanuvchi (sudlanuvchi), ularning qonuniy vakillari, himoyachi va jamoat himoyachisi amalga oshiradi. Himoya funksiyasi quyidagilarda namoyon bo‘ladi: gumon va ayblov mohiyatiga nisbatan butunlay e’tiroz bildirish; gumon va ayblovning alohida bandlariga nisbatan e’tiroz bildirish; qilmish malakasini (kvalifikatsiyasini) rad qilish; himoya ostida bo‘lgan shaxsning qilmishiga boshqacha huquqiy baho berish; javobgarlikni yengillashtiruvchi holatlarga e’tibor qaratish; ayblov asoslangan dalillarning yetarli emasligini asoslash va b.
tufayli yoki aqli noraso shaxsning ijtimoiy xavfli qilmishi natijasida moddiy, jismoniy yoki ma’naviy zarar ko‘rgan shaxsning, uning qonuniy vakili yoxud uning manfaatlari asosida prokurorning aybdorga yoki moddiy javobgar shaxsga nisbatan yetkazilgan moddiy va jismoniy zararni qoplash uchun bildiriladigan va jinoyat ishini yuritishga mas’ul bo‘lgan davlat organlari va mansabdor shaxslar tomonidan hal qilinishi lozim bo‘lgan talabi.
ko‘rsatilgan shart-sharoitlar, jinoyat protsessual harakatlarni izchillik bilan rasmiylashtirish, tegishli huquqiy munosabatlarning vujudga kelishi, o‘zgarishi yoki tugatilishi. JINOYAT-PROTSESSUAL QONUN – davlatning oliy vakillik (qonunchilik) organi tomonidan qabul qilingan, oliy yuridik kuchga ega bo‘lgan va jinoyat sud ish yurituvi sohasida ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan normativ-huquqiy hujjat. JINOYAT-PROTSESSUAL QONUN HUJJATLARINING VAZIFALARI – jinoyatlarni tez va to‘la ochishni ta’minlash, jinoyat sodir etgan har bir shaxsga adolatli jazo berilishini, aybi bo‘lmagan hech bir shaxs javobgarlikka tortilmasligi va hukm qilinmasligi uchun aybdorlarni fosh etishni, qonunning to‘g‘ri tatbiq etilishini ta’minlash. JINOYAT SUDLOV ISHLARINI YURITISH- jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan jazoning muqarrarligini ta’minlash bilan birga jamiyatning boshqa beqaror a’zolariga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatadi.
o‘rni, belgilangan maqsadi yoki vazifasi bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyati yo‘nalishlarining turlari protsessual funksiyalar deb ataladi.
436
manbaga, ashyoviy dalillarga ko‘ra klassifikatsiya qilinadi.
tomondan, o‘zaro bog‘liq va ikkinchi tomondan, nisbatan mustaqil bo‘lgan qismlari bo‘lib, bir-biridan yakuniy protsessual qarorlariga hamda bevosita vazifalariga (jinoyat sud ish yurituvi maqsadidan kelib chiquvchi), ish yurituvida ishtirok etayotgan shaxslar va organlarga, protsessual faoliyatni (protsessual tartib-taomillarni) amalga oshirish tartibiga (shakliga) hamda jinoyat-protsessual munosabatlar xususiyatiga qarab farqlanadi. JINOYAT ISHI BO‘YICHA ISBOTLANISHI LOZIM BO‘LGAN HOLATLAR qonunda aniq belgilangan. Jinoyat ishi bo‘yicha muhim deb hisoblangan har bir holat to‘la, har tomonlama, xolisona tekshirilishi lozim. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad haqiqatni aniqlashdir. Haqiqat bosqichma-bosqich isbotlash asosida amalga oshiriladi. Isbotlash jarayoni dalillarni to‘plash, tekshirish va baholashdan iborat.
ishtirokchilari quyidagi guruhlarga bo‘linadilar: 1) jinoyat ishi yurituviga mas’ul bo‘lgan organlar va shaxslar; 2) jinoyat ishini yuritishda ishtirok etadigan jamoat birlashmalari, jamoalar va ularning vakillari; 3) jinoyat protsessida o‘z manfaatlarini himoya qiladigan shaxslar, himoyachilar va vakillar; 4) jinoyat protsessida ishtirok etuvchi boshqa shaxslar. Ushbu guruh a’zolari – guvoh, ekspert, mutaxassis, tarjimon va xolis.
xarakteri va o‘ziga xos xususiyatlarini, shuningdek dastlabki tergov va sudda jinoyat ishlari ko‘rib chiqilishining asosiy yo‘nalishlarini belgilab beruvchi huquqiy qoidalar va tamoyillar. JINOYATLARNING OLDINI OLISH – asosiy vazifalaridan biri bo‘lib, tergovchi, prokuror va sud zimmasiga jinoyatning asosiy sabablarini, uning sodir etilishiga imkon bergan shart-sharoitlarni aniqlash, qonunlar bajarilishini nazorat qilish. Download 4.02 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|