Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti
Download 4.02 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 13.4. Protsessual chiqimlarni undirish tartibi
- MAVZU BO‘YICHA XULOSALAR
- 2009-yil 24-noyabrdagi Oliy sud Plenumining “Jinoyat ishlari bo‘yicha protsessual chiqimlarni
- Protsessual muddatlarni hisoblash, uzaytirish va tiklash tartibi
- Prokurorning talabi qonuniymi Protsessual muddatlar qay tartibda hisoblanadi Ushbu holatda protsessual muddatlar talabi buzilganmi Bu
- Fuqaroga tergovchi tomonidan dastlabki tergov harakatlariga jalb qilinishi munosabati bilan yetkazilgan protsessual xarajatlar hajmini
|
Protsessual chiqimlar – jinoyat ishlari yurituvini amalga oshirayotgan subyektlar (surishtiruv, dastlabki tergov, sud) va boshqa protsess ishtirokchilarining jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan huquqiy munosabatlarni jinoiy buzilishi va uning holatlarini aniqlash bo‘yicha jinoyat-protsessual faoliyatni amalga oshirishga oid hamda jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxsdan va (yoki) jinoyat sud ishida ishtirok etayotgan boshqa shaxslardan, alohida hollarda esa, davlatdan undiriladigan xarajatlari. 405
o‘tkaziladigan joyga kelib ketish, turar joyni ijaraga olish xarajatlarini qoplash uchun, shuningdek sutkalik xarajat puli tariqasida beriladigan summadan; 2) doimiy ish haqi olmaydigan jabrlanuvchilarga va ularning vakillariga, guvohlarga, xolislarga ularni odatdagi mashg‘ulotidan chalg‘itganlik uchun to‘lanadigan summadan; 3) ekspertlarga, tarjimonlarga, mutaxassislarga ular surishtiruv, dastlabki tergov yoki sudda o‘z vazifalarini bajarganligi uchun to‘lanadigan haqdan, ana shu vazifalar xizmat topshirig‘i tartibida bajarilgan hollar bundan mustasno; 4) O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 50- moddasiga muvofiq sudlanuvchi to‘lovdan ozod qilingan taqdirda yuridik yordam ko‘rsatganlik uchun himoyachiga to‘lanadigan haqdan; 5) ashyoviy dalillarni saqlash va jo‘natish bilan bog‘liq xarajatlar summasidan; 6) ekspertiza muassasalarida ekspertiza o‘tkazish uchun sarflangan summadan; 7) shaxslarni ushlash, majburiy keltirish va qidirish uchun qilingan xarajatlardan; 8) jinoyat ishini yuritishda qilingan boshqa xarajatlardan iborat bo‘ladi. Jinoyat ishlarini ko‘rib chiqish va tergov qilish bilan bog‘liq xarajatlarni ularning mazmuni va protsessual qonunchilikda belgilangan qoplash tartibidan kelib chiqqan holda shartli ravishda ikki guruhga ajratishimiz mumkin: a) kompensatsiya ko‘rinishidagi to‘lovlar – ishtirokchilar sarflagan xarajatlarni qoplash uchun ularga to‘lanadigan pul mablag‘i; b) benefitsiar ko‘rinishdagi to‘lovlar – jinoyat sud ish yurituvi jarayonidagi o‘z majburiyatlarini bajarganligi uchun to‘lanadigan mukofot puli tariqasidagi pul mablag‘i. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sud Plenumining 2009 yil 24 noyabrdagi “Jinoyat ishlari bo‘yicha protsessual chiqimlarni undirish amaliyoti to‘g‘risida”gi 13-son qaroriga binoan protsessual chiqimlarga tegishli boshqa xarajatlar deganda, jinoyat ishi bo‘yicha bevosita shaxsning aybdorligiga doir dalillarni to‘plash va tekshirish yuzasidan surishtiruv, tergov organlari va sudlar tomonidan qilingan sarf-xarajatlar tushuniladi. Boshqa xarajatlarga, jumladan, tergov eksperimenti yoki ekspertiza o‘tkazish chog‘ida buzilgan yoki yo‘q qilingan narsalar qiymatini qoplash; jinoyat ishini alohida ish yurituvga ajratish; tanib olish uchun ko‘rsatilgan
406
shaxslar (ayblanuvchilardan tashqari) xarajatlarini qoplash bilan bog‘liq sarflar kiritilishi mumkin 31 . Ayni paytda esa, mazkur Qarorga ko‘ra quyidagilar jinoyat ishlari bo‘yicha protsessual chiqimlarga kirmaydi:
ularning vakillari, ekspert, mutaxassis, tarjimon, xolis, jamoat ayblovchisi va jamoat himoyachisi tariqasida chaqiriladigan shaxsning surishtiruv, tergov organlari, prokuror yoki sudga chaqirilganligi bilan bog‘liq vaqt uchun ularning ish joyida qonunga ko‘ra saqlanib qoluvchi o‘rtacha ish haqi;
ekspert, mutaxassis, tarjimonga u surishtiruv, dastlabki tergov yoki sudda o‘z vazifalarini bajarganligi uchun to‘lanadigan haq, basharti bu vazifalar xizmat topshirig‘i tartibida bajarilganda;
mazkur ishni surishtiruv, dastlabki tergov organlari va sudda yuritish bilan bog‘liq devonxona va pochta xarajatlari. Jabrlanuvchilarga va ularning vakillariga, guvohlarga, ekspertlarga, mutaxassislarga, tarjimonlarga, xolislarga ularning protsessual harakatlar o‘tkaziladigan joyga kelib ketish, turar joyni ijaraga olish xarajatlarini qoplash uchun, shuningdek sutkalik xarajat puli tariqasida beriladigan summa; doimiy ish haqi olmaydigan jabrlanuvchilarga va ularning vakillariga, guvohlarga, xolislarga ularni odatdagi mashg‘ulotidan chalg‘itganlik uchun to‘lanadigan summa; ekspertlarga, tarjimonlarga, mutaxassislarga ular surishtiruv, dastlabki tergov yoki sudda o‘z vazifalarini bajarganligi uchun to‘lanadigan haq, ana shu vazifalar xizmat topshirig‘i tartibida bajarilgan hollar bundan mustasno; va O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 50-moddasiga muvofiq sudlanuvchi to‘lovdan ozod qilingan taqdirda yuridik yordam ko‘rsatganlik uchun himoyachiga to‘lanadigan haq surishtiruvchining, tergovchining, prokurorning qarori yoki sudning ajrimiga muvofiq byudjet mablag‘lari hisobidan to‘lanadi. O‘zbekiston Respublikasining “Guvohlar, jabrlanuvchilar, ekspertlar, mutaxassislar, tarjimonlar va xolislarning qilgan xarajatlarini to‘lash tartibi va miqdorlari to‘g‘risida”gi Qonuniga ko‘ra surishtiruv organiga, tergovchi, prokuror huzuriga yoki sudga chaqiriladigan guvohlar, jabrlanuvchilar, ekspertlar, mutaxassislar, tarjimonlar va xolislarga o‘z turar joyidan shu chaqirilgan yerga kelish va bu yerdan qaytib ketish xarajatlari korxonalar,
31 O‘zbekiston Respublikasi Oliy sud Plenumining 2009-yil 24-noyabrdagi “Jinoyat ishlari bo‘yicha protsessual chiqimlarni undirish amaliyoti to‘g‘risida”gi 13-son Qarori // yO‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining Axborotnomasi. 2009-yil. 407
muassasalar va tashkilotlarning xodimlariga xizmat safariga borish va qaytish xarajatlarini qoplash uchun belgilangan tartibda to‘lanadi. Guvohlar, jabrlanuvchilar, ekspertlar, mutaxassislar, tarjimonlar va xolislar o‘zlarining doimiy yashash joylaridan tashqaridagi surishtiruv organiga, tergovchi, prokuror huzuriga yoki sudga chaqirilganda va ular shu chaqirilgan joyda bir sutkadan ortiq turishlari lozim bo‘lganda, ularga turar joy binosini ijaraga olganlik uchun qilingan xarajatlar va sutkalik xarajatlar, shuningdek xizmat safari bilan bog‘liq qo‘shimcha xarajatlar korxonalar, muassasalar va tashkilotlar xodimlarining xizmat safari bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni qoplash uchun belgilangan tartibda va miqdorda to‘lanadi. Ekspertlar, mutaxassislar bajargan ish uchun eng kam ish haqiga nisbatan - ishning bir soatiga 0,015 - 0,020 koeffitsienti bo‘yicha haq to‘lanadi. Tarjimonlar yozma tarjimaga - har 1000 bosma (qo‘lyozma) belgi uchun eng kam ish haqiga nisbatan - 0,010 - 0,015 koeffitsienti bo‘yicha haq oladilar. Sud majlislarida yoki surishtiruv organlari va dastlabki tergov organlari o‘tkazadigan so‘roqlarda tarjimon sifatida qatnashganlik uchun tarjimonlar eng kam ish haqiga nisbatan - ishning bir soatiga 0,015 - 0,020 koeffitsienti bo‘yicha haq oladilar. Ekspertlar, mutaxassislar va tarjimonlar bajargan ishlari uchun surishtiruv yoki dastlabki tergov organlarining qaroriga yoxud sudning ajrimiga binoan haq oladilar. Bu haqning miqdori ekspert, mutaxassis yoki tarjimonni chaqirgan idora tomonidan ularning malakasi va ishning murakkabligi, shuningdek bajarilgan ish uchun sarflangan vaqtni hisobga olib belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2008-yil 20- iyundagi “Advokatlar tomonidan ko‘rsatilgan yuridik yordam uchun davlat hisobidan haq to‘lash mexanizmini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 137-son qarorida fuqaroni yuridik yordam ko‘rsatilganligi uchun haq to‘lashdan ozod qilish to‘g‘risida surishtiruvchi, tergovchi, prokurorning qarori, sudning ajrimi gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchiga advokat tomonidan yuridik yordam ko‘rsatish bo‘yicha xarajatlarni davlat hisobiga o‘tkazish uchun asos hisoblanishi; oilasida har bir oila a’zosiga to‘g‘ri keladigan yalpi oylik daromad yuridik yordam ko‘rsatilganligi uchun haq to‘lashdan ozod qilish to‘g‘risida qaror (ajrim) qabul qilingan kundagi eng kam oylik ish haqining 1,5 baravaridan ortiq bo‘lmagan shaxslar advokatlar tomonidan yuridik yordam ko‘rsatilganligi 408
uchun haq to‘lashdan ozod qilinadi va xarajatlar davlat hisobiga o‘tkazilishi va gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchi himoyachidan voz kechishi bilan bog‘liq protsessual harakatda advokat ishtirok etishi hollarida, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 52-moddasining ikkinchi qismiga muvofiq jinoyat ishida himoyachining qatnashishi majburiy deb hisoblangan hollarda ham yuridik yordam uchun haq to‘lash bo‘yicha xarajatlar davlat hisobiga o‘tkazilishi belgilangan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2008-yil 2-dekabrdagi 1878-son bilan ro‘yxatga olingan, Adliya vazirligi va Moliya vazirligi qarori bilan tasdiqlangan “Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchiga advokatlar tomonidan yuridik yordam ko‘rsatish bo‘yicha xarajatlarni davlat hisobiga o‘tkazish tartibi to‘g‘risida”gi Nizomda gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchiga advokatlar tomonidan yuridik yordam ko‘rsatish bo‘yicha xarajatlarni davlat hisobiga o‘tkazish tartibi belgilangan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sud Plenumining 2009-yil 24- noyabrdagi “Jinoyat ishlari bo‘yicha protsessual chiqimlarni undirish amaliyoti to‘g‘risida”gi 13-son qarorida protsessual chiqimlarni undirish masalalari yuzasidan sudlarga tushuntirish berib o‘tilgan 32 . Guvoh tariqasida, shuningdek jabrlanuvchi, fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy javobgar va ularning vakillari, ekspert, mutaxassis, tarjimon, xolis, jamoat ayblovchisi va jamoat himoyachisi tariqasida chaqiriladigan shaxsning surishtiruvchiga, tergovchiga, prokurorga yoki
sudga chaqirilganligi bilan bog‘liq butkul vaqt uchun ularning ish joyida o‘rtacha ish haqi saqlab qolinadi. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 165-moddasiga binoan, xodim davlat yoki jamoat vazifalarini bajarayotgan vaqtida (saylov huquqini amalga oshirish, deputatlik vazifalarini bajarish, tibbiy-mehnat ekspertiza komissiyasi ishida ishtirok etish, harbiy burchni bajarish, surishtiruv organiga, tergovchi, prokuror huzuriga yoki sudga guvoh, jabrlanuvchi, ekspert, mutaxassis, tarjimon, xolis tariqasida chaqirilganda, xuddi shuningdek sud majlislarida xalq maslahatchisi, jamoat ayblovchisi va jamoat himoyachisi, jamoat birlashmalari va mehnat jamoalarining vakili sifatida ishtirok etganda, shuningdek qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda) ish beruvchi uni ish joyini (lavozimini) saqlagan holda ishdan
32 O‘zbekiston Respublikasi Oliy sud Plenumining 2009-yil 24-noyabrdagi “Jinoyat ishlari bo‘yicha protsessual chiqimlarni undirish amaliyoti to‘g‘risida”gi 13-son qarori // O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining Axborotnomasi. 2009-yil.
409
ozod qilishi shart bo‘lib, bunda ana shu vazifalarni bajarish vaqtida xodimning o‘rtacha ish haqi saqlanadi. Mehnat kodeksining 169-moddasida xodimga tegishli bo‘lgan o‘rtacha ish haqini hisoblab chiqarish tartibi barcha hollarda (kafolatli to‘lovlarni berish, ta’til vaqti uchun haq to‘lash, vaqtincha boshqa ishga o‘tkazilganda, zararni qoplashda, majburiy progul qilinganda va boshqa hollarda ish haqi to‘lash), pensiya tayinlash uchun o‘rtacha ish haqini hisoblab chiqarishni istisno etganda, O‘zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan belgilanishi qayd etilgan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997- yil 11-martdagi 133-son qarori bilan “Xodimlarning davlat yoki jamoat vazifalarini bajarishi, shuningdek ularning jamiyat manfaatlariga doir harakatlar qilishi bilan bog‘liq kafolatli to‘lovlarni to‘lash tartibi” tasdiqlangan.
Protsessual chiqimlarni undirish tartibi ham Jinoyat-protsessual kodeksida belgilangan bo‘lib, unga binoan protsessual chiqimlar Jinoyat- protsessual kodeksida nazarda tutilgan holatlardan tashqari, qoida tariqasida mahkumlardan undiriladi yoki davlat hisobiga o‘tkaziladi. Bunda sud protsessual chiqimlarni, tarjimonga to‘langan summadan tashqari, mahkumdan undirishga haqli. Protsessual chiqimlar jazodan ozod qilingan mahkum, shuningdek jazo tayinlanmagan mahkum zimmasiga yuklatilishi mumkin. Sud bir necha sudlanuvchini aybli deb topgan taqdirda, ularning har biridan qancha miqdorda protsessual chiqimlarni undirish lozimligini belgilab, bu holda sud aybning og‘ir yoki yengilligini, jinoyat uchun javobgarlik darajasi va mahkumlarning mulkiy ahvolini inobatga oladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sud Plenumining 1998-yil 11- sentabrdagi “Jinoiy harakatlar oqibatida yetkazilgan moddiy zararni qoplash masalasiga doir sud amaliyoti to‘g‘risida”gi 21-son qarorida ish bo‘yicha bir necha shaxslar aybli deb topilgan taqdirda, sud xarajatlari mahkumlar zimmasiga ulardan birining ayb darajasi va mulkiy ahvoli inobatga olinib yuklatiladi 33 .
sudlanuvchi oqlangan yoki O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual
33 O‘zbekiston Respublikasi Oliy sud Plenumining 1998-yil 11-sentyabrdagi “Jinoiy harakatlar oqibatida yetkazilgan moddiy zararni qoplash masalasiga doir sud amaliyoti to‘g‘risida”gi 21-son qarori. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qarorlari to‘plami 1991-2006. T.2. –T.: 2007. – B.170. 410
kodeksining 83-moddasida belgilangan reabilitatsiya asoslariga ko‘ra ish tugatilgan taqdirda protsessual chiqimlar davlat hisobiga o‘tkaziladi. Sudlanuvchi bir ayblov bo‘yicha oqlangan, boshqa ayblov bo‘yicha esa aybli deb topilgan bo‘lsa, sud u aybli deb topilgan ayblov bilan bog‘liq protsessual chiqimlarni to‘lashni uning zimmasiga yuklaydi. Protsessual chiqimlar undirilishi lozim bo‘lgan shaxsning to‘lovga moddiy imkoniyati bo‘lmagan taqdirda chiqimlar davlat hisobiga o‘tkaziladi. Mahkumning protsessual chiqimni to‘lashi uning qaramog‘ida bo‘lganlarning moddiy ahvoliga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lsa, sud mahkumni protsessual chiqimlarning hammasini yoxud bir qismini to‘lashdan ozod etishga haqli bo‘lib, mahkum huquqiy yordam uchun to‘lovdan ozod etilgan taqdirda advokat mehnatiga haq to‘lash bilan bog‘liq protsessual chiqimlar, shuningdek tarjimonga beriladigan pullar davlat hisobidan to‘lanadi. Surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sudga qonunda belgilangan tartibda chaqirilgan protsess ishtirokchisining uzrsiz sabablarga ko‘ra kelmasligi oqibatida ishning sudda ko‘rilishini yoxud tergov harakatlari o‘tkazishni kechiktirish bilan bog‘liq protsessual chiqimlar ana shu kelmagan shaxsdan undiriladi. Jamoat birlashmasi yoxud jamoaga yuklatiladigan moddiy javobgarlik: –
advokat uzrsiz sabablarga ko‘ra kelmagani uchun tegishli advokatlar byurosiga, hay’atiga yoki firmasiga; –
kelmagani uchun tegishli jamoat birlashmasi yoxud jamoaga yuklatilishi mumkin.
Sud voyaga yetmaganlarning jinoyatlari haqidagi ishlar yuzasidan protsessual chiqimlarni to‘lashni voyaga yetmaganning xulq-atvori ustidan tegishli nazorat yo‘qligida aybi bo‘lgan taqdirda voyaga yetmagan mahkumning ota-onasiga yoki ularning o‘rnini bosuvchi shaxslarga yuklashi mumkin. Jabrlanuvchining shikoyati bo‘yicha qo‘zg‘atilgan ish yuzasidan sudlanuvchi oqlangan taqdirda sud protsessual chiqimlarni ish yuritilishiga sabab bo‘lgan shikoyatni bergan shaxsdan to‘liq yoki qisman undirishga haqlidir. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2008-yil 12- dekabrdagi “Ruhiy kasallikka chalingan shaxslarga nisbatan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash bo‘yicha sud amaliyoti
411
to‘g‘risida”gi 23-son qarorida 34 sud xarajatlari, jumladan, huquqiy yordam ko‘rsatganlik uchun haq bunday shaxslardan Jinoyat-protsessual kodeksi 320-moddasiga ko‘ra, undirilmaydi va davlat hisobidan to‘lanishi belgilangan.
1.
Protsessual muddatlar qonun bilan belgilangan vaqt oralig‘i bo‘lib, bu muddatda protsessual qarorlar va tergov harakatlari amalga oshiriladi yoki uni amalga oshirishdan tiyib turiladi. Protsessual chiqimlar jinoyat sudlov ishlarini yurgizishda sarf-xarajat qilingan pul shaklidagi chiqimlardir. Bu chiqimlar budjet mablag‘lari hisobidan yoki protsess ishtirokchilaridan undiriladi. 2009-yil 24-noyabrdagi Oliy sud Plenumining “Jinoyat ishlari bo‘yicha protsessual chiqimlarni undirish amaliyoti to‘g‘risida”gi №13-sonli qarorini o‘rganish va uning o‘z kuchini yo‘qotgan Oliy Sud Plenumining 1996-yil 20-dekabrdagi “Fuqarolik ishlari bo‘yicha sud xarajatlari va jinoyat ishlari yuzasidan sud chiqimlarini undirish amaliyoti to‘g‘risida”gi qarori bilan o‘zaro o‘xshash va farqli jihatlarini tahlil qiling. 2.
Protsessual muddat jinoyat protsessi ishtirokchilarining huquq va majburiyatlarini o‘z vaqtida amalga oshirishlariga hamda jinoyat sudlov ishlarini to‘la, har tomonlama va xolisona yuritishlariga xizmat qiladi. Protsessual muddatlar qonun bilan yoki qonun doirasida vakolatli mansabdor shaxslar tomonidan belgilanadi. Muddatlarni hisoblash dalillarni topish, to‘plash va tekshirishda, protsess ishtirokchilarining huquq va qonuniy manfaatlarini muhofaza qilishda, protsessual harakatlar va qarorlarining qonuniyligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Protsessual muddatlarni hisoblash, uzaytirish va tiklash tartibi
34 O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2008-yil 12-dekabrdagi “Ruhiy kasallikka chalingan shaxslarga nisbatan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida”gi 23-son qarori// O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining Axborotnomasi. 2008-yil.
412
qiling. 1-kazus Tergovchi tomonidan dastlabki tergov 31-dekabrda qo‘zg‘atilgan jinoyat ishi bo‘yicha dastlabki tergovni keyingi yilning 1-aprel sanasida tamomladi. U ayblov xulosasini imzolash va jinoyat ishini sudga yuborish uchun jinoyat ishi materiallarini prokurorga yubordi. Prokuror jinoyat ishi bilan tanishib, tergovchi tomonidan dastlabki tergov muddatlari buzilganligini ko‘rsatdi.
Samarqand viloyatidan dastlabki tergov o‘tkazish joyi bo‘yicha Toshkent shahriga jabrlanuvchi sifatida jalb qilingan fuqaro ikki kun muddat mobaynida dastlabki tergov harakatlarida qatnashdi. Uning ishtirokida jabrlanuvchini so‘roq qilish, ashyolarni ko‘zdan kechirish, gumon qilinuvchini tanib olish uchun ko‘rsatish kabi qator tergov harakatlari o‘tkazildi. Jabrlanuvchi sifatida jalb qilingan fuqaro Toshkent shahriga poyezdda yetib kelgan, poyezdda uning shaxsiy buyumlarini o‘g‘irlab ketishgan. Tergovga jabrlanuvchi sifatida jalb qilingan fuqaro ikki kun davomida Toshkent shahrida “Malika” mehmonxonasida yashagan. Fuqaroga tergovchi tomonidan dastlabki tergov harakatlariga jalb qilinishi munosabati bilan yetkazilgan protsessual xarajatlar hajmini aniqlang. Jabrlanuvchiga yetkazilgan xarajatlarni qoplashning protsessual tartibi qanday? Download 4.02 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|