Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti
Jinoyat protsessual huquqi
Download 4.02 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1.2. Jinoyat protsessining bosqichlari va funksiyalari
- Jinoyat protsessi bosqichlari
- Jinoyat protsessi bosqichi
- Jinoyat protsessi tizimi
- Hukm, ajrim, qarorlarni ijro etish
- Jinoyat protsessining funksiyalari
|
Jinoyat protsessual huquqi – jinoyat ishlari bo‘yicha surishtiruv, dastlabki tergov va sud muhokamasini o‘tkazish bilan bog‘liq faoliyatni tartibga soluvchi tartib qoida va normalarning qonunda mustahkamlangan tizimini, ya’ni jinoyat ishi yurituvi vazifalari amalga oshiriladigan zarur huquqiy tartib-taomillarni ifodalaydi.
12
Jinoyat protsessi qonunga asoslangan faoliyatdir. Qonuniylikka qat’iy rioya etish, huquqiy tartibotning har qanday buzilishlariga qarshi kurash, uni yuzaga keltiradigan sabab va shart-sharoitlarning oldini olishning dasturiy vazifasiga mos ravishda jinoyat-protsessual qonuni hujjatlarida jinoyat protsessining vazifalari belgilangan. Jinoyat ishlari yurituvining jinoyat protsessual qonun hujjatlarida belgilangan tartibi aynan shu maqsad va vazifalarni hal qilishga xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasi hududida jinoyat ishlarini yuritish tartibi Jinoyat-protsessual kodeksi bilan belgilangan. Jinoyat-protsessual huquqi mustaqil huquq sohasi bo‘lib, davlat organlari va mansabdor shaxslar hamda davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolar o‘rtasida jinoyat ishlari yurituvi sohasida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Jinoyat-protsessual huquqi tizimi ikki qismdan – umumiy va maxsus qismlardan iborat. Jinoyat-protsessual huquqining umumiy qismida butun jinoyat protsessiga oid yoxud uning aksariyat bosqichlari va institutlariga taalluqli bo‘lgan asosiy tushunchalar va qoidalar o‘rin olgan. Umumiy qismda protsessual qonunchilikning vaqt, hudud va shaxslar doirasida amal qilishi, protsess ishtirokchilarining huquq va majburiyatlari, hokimiyat organlarining vakolatlari, dalillar va isbot qilish instituti, ularni to‘plash, tekshirish va baholash, protsessual majburlov choralari va boshqa umumiy institutlar va masalalar o‘rin olgan.
Jinoyat protsessi qonun bilan tartibga solingan surishtiruv, dastlabki tergov, prokuratura va sud organlari va jinoyat ishi yurituvi boshqa ishtirokchilarining jinoyat ishini qo‘zg‘atish, surishtiruv, dastlabki tergov, sud muhokamasi, sudning qaror, ajrim va hukmini qayta ko‘rib chiqish, sud hujjatlarini ijro etish kabi bosqichlarni qamrab olgan faoliyati bo‘lib, u jabrlanuvchining, jinoiy ta’qib etilayotgan shaxsning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, jinoyat qonuni normalarini munosib qo‘llashini ta'minlashga qaratilgan. 13
VAZIFALARI Qonunning to‘g‘ri tatbiq etilishini ta’minlash Jinoyatlarni tez va to ‘
Aybi bo‘lmagan hech bir shaxs javobgarlikka tortilmasligi va hukm qilinmasligi uchun aybdorlarni fosh etish Jinoyat sodir etgan har bir shaxsga adolatli jazo berish
Jinoyat-protsessual huquqining maxsus qismida jinoyat protsessining alohida bosqichlari va ularni amalga oshirish tartibi belgilangan bo‘lib, shuningdek protsessual harakatlarni o‘tkazish qoidalari tartibga solingan. Umuman olganda, maxsus qismning o‘zini shartli ravishda turdosh huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi to‘rt mustaqil institutlarga ajratish mumkin: sudga qadar ish yuritish; sudda ish yuritish; alohida toifadagi jinoyat ishlarini yuritish; jinoiy sud ishlarini yuritish sohasidagi xalqaro hamkorlik. Shuningdek, jinoyat-protsessual huquqini huquq sohasi, fan va o‘quv kursi sifatida tushunish mumkin. Huquq sohasi sifatida jinoyat-protsessual huquqi – bu surishtiruv, dastlabki tergov, prokuratura va sud organlarining jinoyat ishlarini qo‘zg‘atish, tergov qilish va hal qilish bo‘yicha faoliyatini tartibga soluvchi huquq sohasidir.
Fan sifatida Jinoyat-protsessual huquqi – bu jinoyat ishlari yurituvining mazmun-mohiyati, o‘ziga xos xususiyatlari va tabiatini ochib beruvchi qarashlar, tasavvurlar, g‘oyalar va konsepsiyalar tizimidan iborat. Jinoyat protsessi fani tegishli qonunchilikni, uni qo‘llash amaliyotini, ushbu baza asosida shakllangan doktrinani, tarixiy tajribani va ushbu sohadagi boshqa davlatlar tajribasini o‘rganadi.
14
Jinoyat
protsessi alohida
qonuniyatlarga asoslangan holda tizimlashtirilgan va o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan qismlardan iborat bo‘lgan yaxlit tizimni ifodalaydi. Jinoyat ishini yuritish jinoyat protsessining bosqichlari deb nomlanadigan muayyan davriy qismlardan o‘tadi. Chunonchi, protsessual qonun sudga qadar va sud bosqichlarida jinoyat ishi yurituvining ushbu bosqichlarda amalga oshiriladigan faoliyat vazifalarini hal qilish uchun zarur va maqbul shart-sharoitlarni va tartibini belgilab bergan. Jinoyat protsessi bosqichlari o‘z boshlanish va tamomlanish vaqtiga, vazifa va mazmuniga, ishtirokchilar doirasiga, ular o‘rtasida shakllanadigan jinoyat-protsessual munosabatlar kabi belgilarga ega bo‘lgan mustaqil davrlar sifatida tavsiflanadi.
Jinoyat protsessining har bir bosqichiga xos bo‘lgan quyidagi xususiyatlarni ko‘rsatish mumkin: 1) jinoyat ishlari yurituvi maqsadidan kelib chiquvchi bevosita vazifalar; 2) unda ishtirok etuvchi organ va shaxslarning muayyan doirasi; 3) faoliyat tartibi (protsessual shakli); 4) jinoyat ishini yuritish jarayonida subyektlar o‘rtasida vujudga keladigan jinoyat-protsessual munosabatlarning o‘ziga xos xususiyati; 5) protsessual harakatlar va munosabatlar tizimini tamomlovchi va jinoyat ishini keyingi bosqichga o‘tkazuvchi (basharti, jinoyat ishi yoki jinoiy ta’qib tugatilmasa) yakuniy protsessual hujjat (qaror). Umumiy maqsadi va jinoyat ish yurituvi prinsiplari bilan o‘zaro uyg‘un holda bog‘liq bo‘lgan jinoyat protsessi bosqichlari majmuyi jinoyat protsessi tizimini hosil qiladi. Jinoyat protsessi bosqichlari tadrijiy mantiqiy izchillikda keladi va qat’iy ketma-ketlik asosida birining yakuni hisoblanmish protsessual hujjat keyingi bosqichning boshlanishiga asos hisoblanadi (Masalan, dastlabki Jinoyat protsessi bosqichlari – bu protsessning, bir tomondan, o‘zaro bog‘liq va ikkinchi tomondan, nisbatan mustaqil bo‘lgan qismlari bo‘lib, bir-biridan yakuniy protsessual qarorlariga hamda bevosita vazifalariga (jinoyat sud ish yurituvi maqsadidan kelib chiquvchi), ish yurituvida ishtirok etayotgan shaxslar va organlarga, protsessual faoliyatni (protsessual tartib-taomillarni) amalga oshirish tartibiga (shakliga) hamda jinoyat-protsessual munosabatlar xususiyatiga qarab farqlanadi. 15
tergovning yakuni bo‘lgan ayblov xulosasi sud muhokamasi bosqichining boshlanishi va doirasini belgilaydi), bunda har bir keyingi bosqichda oldingi bosqich natijalari tekshiriladi yoxud faqatgina ushbu bosqichga taalluqli bo‘lgan masalalar (Masalan, hukmni ijro etish bosqichi) hal qilinadi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi tarkibida ishni sudga qadar yuritish (9-bo‘lim, 41-47 boblar), birinchi instansiya sudida ish yuritish (10-bo‘lim, 48-54 boblar), hukm, ajrim, qarorlarni ijro etish (12- bo‘lim) bosqichlari alohida ajratilgan. Ishni sudga qadar yuritish o‘z navbatida jinoyat ishini qo‘zg‘atish (41-bob), surishtiruv (42-bob) va dastlabki tergov (43-bob) kabi bosqichlarni qamrab oladi.
Jinoyat ishini qo‘zg‘atish – protsessning dastlabki bosqichi bo‘lib, unda vakolatli davlat organlari va mansabdor shaxslar yetarli sabablar (shaxslarning arizalari; korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari va mansabdor shaxslar, ommaviy axborot vositalari bergan xabarlar; jinoyat sodir etilganligini ko‘rsatuvchi ma’lumotlar va izlarni surishtiruv organi, surishtiruvchi, tergovchi, prokurorning bevosita o‘zi aniqlashi; aybini bo‘yniga olish haqidagi arz) bo‘lganda, ish bo‘yicha
bo‘lib, u (jinoyat ishlarini sudda ko‘rishning umumiy vazifalaridan kelib chiqadigan) aniq vazifalar, ishtirokchilarning alohida doirasi, jinoyat protsessual harakatlar va huquqiy munosabatlarning o‘ziga xosligi, ularni rasmiylashtiradigan jinoyat-protsessual hujjatlarning xususiyati bilan tavsiflanadi. Jinoyat protsessi tizimi – sudlov ish yurituviga xos bo‘lgan umumiy vazifalar va tamoyillar bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan bosqichlar majmui. Jinoyat protsessi bosqichlari aniq tartibda ketma-ket keladi.
qo‘zg‘atish
2. Dastlabki tergov 5. Hukm, ajrim va qarorlarni ijro etish этиш
4. Hukm, ajrim va qarorlarning qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini tekshirish
muhokamasiga tayinlash va sud muhokamasi
16
yurituvni boshlash uchun asoslar bor yoki yo‘qligi aniqlanadi. Jinoyat ishini qo‘zg‘atish to‘g‘risidagi qaror jinoyat protsessi tartib-taomillarini harakatga keltiradi, keyingi bosqichlarda tegishli protsessual harakatlarni amalga oshirish uchun huquqiy asosni vujudga keltiradi hamda dastlabki tergov muddatlarini hisoblash muddatini boshlanishini belgilaydi. Surishtiruv – jinoyatning oldini olish yoki unga yo‘l qo‘ymaslik; dalillarni to‘plash va saqlash; jinoyat sodir etishda gumon qilinganlarni ushlash va yashiringan gumon qilinuvchilarni hamda ayblanuvchilarni qidirib topish; jinoyat tufayli yetkazilgan moddiy ziyon qoplanishini ta’minlash uchun kechiktirib bo‘lmaydigan tergov harakatlarini yuritish vazifalarini hal qilishga qaratilgan bosqichdir. Surishtiruvchi jinoyat ishini qo‘zg‘atganidan keyin yoki prokuror yoxud surishtiruv organining boshlig‘i tomonidan qo‘zg‘atilgan ishni olgach, darhol uni o‘z ish yurituviga qabul qiladi va o‘n kunlik muddat ichida kechiktirib bo‘lmaydigan protsessual va tergov harakatlarini bajarishga kirishadi. Surishtiruv organlarining faoliyati jinoyat-protsessual va tezkor-qidiruv funksiyalarini bajarishga qaratilgan. O‘z navbatida, surishtiruv organlarining jinoyat-protsessual faoliyati quyidagilarni o‘z ichiga oladi: jinoyatlar haqidagi ariza (xabar)larni ko‘rib chiqish va hal qilish (tergov oldi tekshiruvi); jinoyat ishini qo‘zg‘atish uchun boshqa sabablarning mavjudligi tufayli tekshiruv harakatlari, surishtiruv o‘tkazish; tergovchilarning topshirig‘i bo‘yicha qidiruv va tergov harakatlarini amalga oshirish; dastlabki tergov davrida tergovchi tomonidan o‘tkaziladigan ayrim tergov harakatlarida ishtirok etish 2 .
holatlari bo‘yicha dastlabki tergov xulosalari sud uchun dastlabki ma’lumot sifatida qabul qilinadi. Dastlabki tergov ma’lumotlari ayblov tusmoli bo‘lib, u ayblov xulosasida o‘z ifodasini topadi, sud esa taraflarning tengligi va tortishuv talablari asosida dalillarni bevosita tekshirishi lozim bo‘ladi. Dastlabki tergovda jinoyat hodisasi sodir bo‘lgan yoki bo‘lmaganligini, uni sodir etishda aybdor shaxslarni, jinoyat tufayli yetkazilgan zarar xususiyati va miqdorini hamda ish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa holatlarni aniqlash maqsadida dalillar to‘planadi, mustahkamlanadi, tekshiriladi va baholanadi. Dastlabki tergov jinoyat ishini tugatish to‘g‘risida qaror chiqarish, ayblov xulosasini tuzish, ishni tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash yoki taraflarning yarashuvi uchun sudga yuborish to‘g‘risida qaror
2 O‘zbekiston Respublikasining jinoyat protsessi. Darslik. Mualliflar jamoasi. – Toshkent: O‘zR IIV Akademiyasi, 2012. – B. 318.
17
chiqarish yoxud amnistiya aktiga asosan jinoyat ishini tugatish haqida sudga iltimosnoma kiritish to‘g‘risida taqdimnoma tayyorlash bilan tamomlanadi. Sudda ish yuritish bosqichi birinchi instansiya va yuqori turuvchi sudlarda ish yuritishni, shu jumladan, birinchi instansiya sudi qarorlarining qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini tekshirishni o‘z ichiga oladi. Birinchi instansiya sudida ish yuritish jinoyat ishini sudda ko‘rish uchun tayinlash (49-bob) bilan boshlanadi. Sudya jinoyat ishini ayblov xulosasi bilan yoki tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash masalasini ko‘rib chiqish uchun ishni sudga yuborish to‘g‘risidagi qaror bilan qabul qilib olgach, quyidagi qarorlaridan birini qabul qilish to‘g‘risida qaror (ajrim) chiqaradi: 1) ishni sudda ko‘rish uchun tayinlash to‘g‘risida; 2) jinoyat ishi yuzasidan ish yuritishni to‘xtatib turish to‘g‘risida; 3) jinoyat ishi yuzasidan ish yuritishni tugatish to‘g‘risida. Ishni sudda ko‘rish uchun tayinlash to‘g‘risidagi yoxud boshqacha qaror qabul qilish haqidagi masala sudya tomonidan ish sudga kelib tushgan kundan boshlab yetti sutkadan kechiktirmay hal qilinishi lozim. Ushbu muddat shu sudning raisi tomonidan ko‘pi bilan uch sutkagacha uzaytirilishi mumkin.
Ushbu bosqichda sudya ish bilan yakka tartibda tanishib chiqadi. Jinoyat ishini sudda ko‘rish uchun tayinlash masalasini hal qilish chog‘ida sudya har bir ayblanuvchiga nisbatan quyidagi holatlarni aniqlashi lozim: 1) ish mazkur sudning sudloviga tegishlimi; 2) ishni tugatish yoki to‘xtatishga sabab bo‘ladigan holatlar yo‘qmi; 3) ishning sud majlisida ko‘rilishi uchun asoslar yetarlimi; 4) surishtiruv va dastlabki tergov o‘tkazish chog‘ida O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining talablariga rioya qilinganmi; 5) ayblanuvchiga nisbatan ehtiyot chorasi to‘g‘ri tanlanganmi; 6) jinoyat oqibatida yetkazilgan mulkiy zarar qoplanishini ta’minlash choralari ko‘rilganmi; 7) ayblov xulosasi Jinoyat-protsessual kodeksining talablariga muvofiq tuzilganmi. Jinoyat ishini sudda muhokama qilishga tayinlash to‘g‘risida sudyaning qarori chiqarilgan vaqtdan boshlab ko‘pi bilan o‘n sutkada sud ishni ko‘rishni boshlashi lozim. Jinoyat ishini sudda muhokama qilish umumiy muddati ishni muhokama qilish boshlangan kundan e’tiboran ikki oydan oshmasligi kerak. Ikkinchi muhim sud bosqichi bu sud muhokamasidir (50-54-boblar). Sud majlisi tayyorlov (51-bob), sud tergovi (52-bob), taraflar muzokarasi va sudlanuvchining oxirgi so‘zi (53-bob), hukm chiqarish (54-bob) kabi to‘rt bosqichdan iborat tartibda amalga oshiriladi. Sud muhokamasi yakunida qoida tariqasida sudning ayblov yoki oqlov hukmi yoxud boshqacha qaror
18
(jinoyat ishini tugatish v.b.) qabul qilinishi mumkin. Sud majlisida, shuningdek tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash, amnistiya aktini qo‘llash masalalari ham hal qilinadi. Yuqori instansiya sudlari tomonidan jinoyat ishi yurituvi hukm, ajrim va qarorlarning qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini tekshirish tartibida amalga oshiriladi (11-bo‘lim). Ta’kidlash lozimki, hukm, ajrim va qarorlarning qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini tekshirish apellyatsiya (55 1
oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi alohida toifada yuritiladigan jinoyat ishlarini tartibga solib (13-bo‘lim), xususan, voyaga yetmaganlarning jinoyatlari haqidagi ishlarni yuritish (60-bob), tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash to‘g‘risidagi ishlarni yuritish (61- bob), yarashuv to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha ish yuritish (62-bob), ishni sudga qadar yuritish bosqichida amnistiya aktini qo‘llashni (63-bob) nazarda tutadi. Bunday ish yuritish o‘ziga xosligi jinoyat-protsessual munosabatlar ishtirokchilarining ruhiy-psixologik holati va yoshi, ushbu ishlar bo‘yicha o‘tkaziladigan protsessual harakatlarning o‘ziga xosligi, ularda ishtirok etuvchi shaxslar doirasining o‘ziga xosligi, ushbu ishlar bo‘yicha tayinlanishi mumkin bo‘lgan ta’sir choralarining o‘ziga xosligi va boshqalar bilan belgilanadi.
protsessining muhim bosqichi bo‘lib, u o‘z ichiga hukm, ajrim, qarorlarni ijro etishga qaratish (58-bob) va hukm, ajrim, qarorlarni ijro etishda yuzaga kelgan masalalarni hal qilishni (59-bob) qamrab oladi. Hukm uning ustidan apellyatsiya shikoyati berish va protest bildirish muddati o‘tishi bilan qonuniy kuchga kiradi. Apellyatsiya shikoyati berilgan yoki protest bildirilgan taqdirda hukm, agar u bekor qilinmagan bo‘lsa, ishni yuqori sud ko‘rib chiqqan kuni qonuniy kuchga kiradi. Hukm, ajrim, qarorlarni ijro etishda yuzaga kelgan masalalar – hukmning ijrosini kechiktirish, kasalligi tufayli jazoni o‘tashdan ozod qilish, jazoning shartliligini bekor qilish, jazodan muddatidan ilgari shartli ozod qilish va jazoni yengilrog‘i bilan almashtirish, mahkumni amnistiya aktiga asosan jazodan ozod qilish, ozodlikdan mahrum etish jazosiga hukm qilingan shaxslarni saqlash sharoitini jazoni o‘tash vaqtida o‘zgartirish, mahkumni tergov hibsxonasida saqlab turish, jarima solishni va axloq tuzatish ishlarini jazoning boshqa turi bilan almashtirish, hukm, ajrim va qarorlarni ijro etishda fuqaroviy da’vo hamda boshqa mulkiy undirishlarga oid qismi bo‘yicha yuzaga keladigan masalalar, sinov muddati to‘g‘risidagi masala, sudlanganlikni olib tashlash, 19
axloq tuzatish ishlari o‘talgan vaqtni mahkumning umumiy mehnat stajiga qo‘shish, xizmat bo‘yicha cheklash, intizomiy qismda saqlash vaqtini hisobga kiritish kabilardan iboratdir.
mumkin: 1) asosiy funksiyalar (ayblov, himoya, odil sudlov – ishni hal qilish, nazorat); 2) fakultativ funksiyalar (zararni qoplash, fuqaroviy da’voni qo‘llab-quvvatlash, jinoyat sodir etishga shart-sharoit yaratgan holatlarni aniqlash); 3) qo‘shimcha funksiyalar (ya’ni, ta’minlovchi funksiyalar, masalan, sud majlisi kotibining sud majlisi bayonnomasini tuzish funksiyasi v.b.). Ushbu funksiyalardan eng muhim, asosiylariga to‘xtalib o‘tamiz: 1. Ayblov funksiyasi – bu jinoyat protsessi subyektlarining jinoyat sodir etgan shaxsni fosh etish, uning aybini, shuningdek jinoiy javobgarlikka oid boshqa holatlarni aniqlashga qaratilgan faoliyatidir. Mazkur funksiyani prokuror, jamoat ayblovchisi, jabrlanuvchi va uning vakillari amalga oshiradi. Ayblov funksiyasi aniq shaxsga nisbatan jinoyat ishini qo‘zg‘atish, shaxsni jinoyat sodir etganligini fosh etish, jinoyat sodir etishga gumonni shakllantirish, ayblovni e’lon qilish, gumon qilinuvchi va ayblanuvchiga nisbatan protsessual majburlov choralarini qo‘llash, davlat ayblovini sudda qo‘llab-quvvatlashda namoyon bo‘ladi. Ayblov funksiyasi Jinoyat-protsessual kodeksi bilan bir qatorda, 2001-yil 29 avgustdagi “Prokuratura to‘g‘risida” (yangi tahriri), 2011-yil 29-sentabrdagi “Jinoyat ishini yuritish chog‘ida qamoqda saqlash to‘g‘risida” hamda 2012-yil 25-dekabrdagi “Tezkor-qidiruv faoliyati to‘g‘risida”gi qonunlari bilan ham tartibga solinadi. 2. Himoya funksiyasi – bu jinoyat protsessi subyektlarining ayblovni inkor
etishga, shaxsning aybsizligini hamda
javobgarlikni yengillashtiruvchi holatlarni aniqlashga qaratilgan faoliyatidir. Ushbu funksiya subyektlari - gumon qilinuvchi va ayblanuvchi (sudlanuvchi),
faoliyatning asosiy yo‘nalishlari tushuniladi. Ma’lumki, surishtiruv, dastlabki tergov, prokuratura va sud organlarining jinoyat-protsessual faoliyati bir xil bo‘lmay, o‘z mazmuniga ko‘ra bir necha yo‘nalishlarda amalga oshiriladi. Jinoyat protsessining funksiyalari jinoyat sud ish yurituvi subyektlarining protsessdagi roli va vazifasidan kelib chiqadi. Download 4.02 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|