Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti
Download 4.02 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Jinoyat protsess prinsiplari tizimi
- Jinoyat protsessining prinsiplari (JPK 11-27-moddalari) Konstitutsiyaviy prinsiplar
- Barcha huquqiy fanlarga oid prinsiplar
- Jinoyat protsessining ayrim bosqichlariga taalluqli prinsiplar
- 2.3. Odil sudlovning faqat sud tomonidan amalga oshirilishi
- O‘zbekiston Respublikasida odil sudlov faqat sud tomonidan
- O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 112-moddasi.
|
2.2. Qonuniylik prinsipi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 15-moddasida mustahkamlab qo‘yilganidek: “O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so‘zsiz tan olinadi. Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish ko‘radilar”. Jinoyat protsessida ham qonuniylikka rioya etish to‘g‘risidagi Konstitutsiya ko‘rsatmalari tatbiq etiladi va u Jinoyat-protsessual kodeksida qonuniylik prinsipi sifatida o‘z ifodasini topgan.
uzviy bog‘liq tizimi elementlari sifatida namoyon bo‘luvchi asosiy huquqiy asoslarini majmuidir.
47
Jinoyat ishlarini yuritish maqsadlariga erishish uchun ijtimoiy munosabatlar protsessual qonunlar bilan aniq tartibga solinishi lozim, shu tufayli jinoyat sud ishlarini yuritish ushbu protsessual qonunlariga asoslanadi. Qonuniylik to‘g‘risidagi normalar O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 11-moddasida o‘z ifodasini topgan. Mazkur prinsip ishdagi barcha holatlar to‘la, har tomonlama va xolisona ko‘rib chiqilishini, har bir ish qonunga asosan ko‘rib chiqilishi va hal qilinishini, sud ishlarini yuritish barcha ishtirokchilarining huquq va qonuniy manfaatlari himoya qilinishini, fuqarolar qonunlarga rioya qilish va ularni hurmat qilish ruhida tarbiyalanishini ta’minlashga qaratilgan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi o‘zining 1997-yil 22-avgustdagi “Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini birinchi bosqich sudida Jinoyat protsessining prinsiplari (JPK 11-27-moddalari) Konstitutsiyaviy prinsiplar: Jinoyat-protsessual kodeksining 12, 14, 16, 17, 18, 20, 24-moddalari;
fanlarga oid prinsiplar: Jinoyat-protsessual kodeksining 12, 16- moddalari;
Jinoyat-protsessual kodeksining 7, 18, 20, 21, 22, 23, 24 moddalari; 25, 26, 27- моддалари
protsessining ayrim bosqichlariga taalluqli prinsiplar: Jinoyat-
protsessual kodeksining 12, 13, 15, 19- moddalari;
jinoyat protsessida ishtirok etuvchi barcha subyektlardan jinoyat ishlarini tergov qilish, sudda qo‘rib chiqish, jinoyat protsessining sudga qadar va sudda ish yuritish bosqichlarida tergov organlari va sudlar faoliyati ustidan tegishincha prokuror va sud nazoratini amalga oshirishda jinoyat protsessual qonun-hujjatlari normalariga aniq rioya etish va ularning talablarini og‘ishmay bajarish
haqidagi talabidir. 48
muhokama etish jarayonida protsessual qonunchilikka rioya qilinishi to‘g‘risida”gi 12-son qarorida: “Sudlarning e’tibori jinoyat ishlarini sud muhokamasi jarayonida protsessual qonunchilikka qat’iy amal qilishning zarurligiga qaratilsin, faqat unga aniq va og‘ishmay amal qilish ishning holatini har tomonlama to‘liq va xolisona tekshirishni, jinoyatlarning sodir etilishiga imkon yaratuvchi sharoit va sabablarni aniqlashni va sud jarayonining tarbiyaviy ta’sirini ta’minlashini e’tiborga olinsin” deb qayd etilgan. Sudlar faoliyatida mavjud bo‘lgan kamchiliklarni bartaraf etishga apellyatsiya, kassatsiya va nazorat instansiyalari e’tiborini qaratib, Plenum o‘z qarorida “ishlarni apellyatsiya, kassatsiya va nazorat tartibida ko‘rayotganda birinchi bosqich sudlari tomonidan jinoyat-protsessual qonunchiligiga rioya qilinishiga alohida e’tibor qaratish, jinoyat ishlarining sud muhokamasida jinoyat-protsessual qonunchiligini qo‘llashda yo‘l qo‘yilgan xatolarni, birorta qonun buzilish holatini e’tibordan chetda qoldirmasdan, muntazam tahlil qilib borish” 4 ni tavsiya etgan. Moddiy va protsessual qonunlarning barcha talablariga, shu jumladan, protsessual faoliyatning prinsiplarini belgilovchi normalarga rioya etish bo‘yicha protsessual faoliyatining har bir ishtirokchisi zimmasiga yuklatilgan majburiyat qonuniylik prinsipi mazmunini tashkil qiladi. Qonunda yo‘l qo‘yiladigan barcha protsessual harakatlar o‘tkazilishi va protsessual qarorlar qabul qilinishi protsessual normalar bilan aniq tartibga solingan. Jinoyat ishlarini yuritish jarayonida qonuniylik protsessual qonunchilikda belgilangan kafolatlar tizimi orqali ta’minlanadi. Qonuniylik protsessual huquqning barcha prinsip va normalarida o‘z ifodasini topgan hamda sud ishlarini yuritishning barcha tomonlarini ta’riflaydigan hamma sohani qamrab oladigan, universal prinsip hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 19-moddasiga muvofiq fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo‘yilgan huquq va erkinliklari daxlsizdir, ulardan sud qarorisiz mahrum etishga yoki ularni cheklab qo‘yishga hech kim haqli emas. O‘zbekiston Respublikasining “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq O‘zbekiston Respublikasida odil sudlov faqat sud tomonidan
4 O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining “Sudlar tomonidan jinoyat ishlarining birinchi bosqich sudida muhokama etish jarayonida protsessual qonunchilikka rioya qilinishi to‘g‘risida”gi 1997-yil 22-avgustdagi 12-sonli Qarori//O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qarorlari to‘plami 1991-2006. T.1. –T.: 2007. –B.105. 49
Odil sudlov – sud hokimiyatini amalga oshirishning yetakchi shakli. Shuning uchun odil sudlovning faqat sud tomonidan amalga oshirilishi prinsipining e’lon qilinishi jinoyat-protsessual qonunchiligida ham o‘z aksini topgan. Jinoyatga oid sud ishlarini yuritishda odil sudlov – bu jinoyat- protsessual qonunida belgilangan va sud qarorlarining qonuniyligini, asosliligini va adolatliligini ta’minlaydigan tartibga qat’iy rioya qilgan holda sud tomonidan, uning vakolati doirasida, jinoyat ishlarini ko‘rish va hal etish bo‘yicha amalga oshirilayotgan faoliyatdir. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 12-moddasida aks ettirilgan ushbu prinsip odil sudlovning tub mazmunini ochib beradi: shaxsni jinoyat sodir etishda aybdor deb topishga hamda ushbu shaxsga jazo tayinlashga faqat sud o‘z hukmi bilan vakolatli. Shaxsga nisbatan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini, qamoqqa olish va uy qamog‘i tarzidagi ehtiyot choralarini qo‘llash, shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish, ayblanuvchini, sudlanuvchini lavozimdan chetlashtirish to‘g‘risidagi qarorni qabul qilishga ham faqat sud haqlidir. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 28-moddasida ko‘rsatilganidek: “O‘zbekiston Respublikasida jinoyat ishlari bo‘yicha odil sudlovni O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi jinoyat ishlari bo‘yicha Oliy sudi, jinoyat ishlari bo‘yicha viloyatlar, Toshkent shahar, tuman (shahar) sudlari va harbiy sudlar amalga oshiradi”. Sud majlisida jinoyat ishini ko‘rish va natijalariga ko‘ra jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxsga O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida belgilangan jazoni tayinlash yoki ushbu shaxsni oqlash yoxud jinoiy javobgarlikdan yoki jazodan ozod qilish jinoyat ishlari bo‘yicha odil sudlovni amalga oshirish usuli sifatida xizmat qiladi. Shunday qilib, O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi jinoyat ishlari bo‘yicha oliy sudi, jinoyat ishlari bo‘yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari, jinoyat ishlari bo‘yicha tuman (shahar) sudlari, harbiy sudlar odil sudlovni amalga oshiradilar. Favqulodda sudlar tuzishga yo‘l qo‘yilmaydi. 50
tartibda ko‘rib chiqish prinsipi
Jinoyat ishlari bo‘yicha sudlari tizimida odil sudlovni birinchi instansiya, apellyatsiya, kassatsiya va nazorat instansiyalari sudlari amalga oshiradilar. Odil sudlovni amalga oshirishda sudyalar tarkibi turli bo‘lishi mumkin. Jinoyat ishlarini ko‘rishda qonunda quyidagi sud tarkibi nazarda tutilgan (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 13-moddasi): Birinchi instansiya bo‘yicha – hay’atda va yakka tartibda: - O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudidan tashqari, barcha sudlarda O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 15-moddasining ikkinchi va uchinchi qismlarida nazarda tutilgan jinoyatlar (ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan 5 va uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlar 6 ) to‘g‘risidagi ishlar sudya tomonidan yakka tartibda ko‘riladi; qolgan ishlar hay’atda (sudya va ikki nafar xalq maslahatchisi) ko‘riladi; - O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudida ishlar uch nafar sudyadan iborat tarkibda ko‘riladi. Apellyatsiya va kassatsiya tartibida: - tegishli sud hay’atlarida jinoyat ishlari uch nafar sudyadan iborat tarkibda ko‘riladi; - O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining hukmlariga apellyatsiya va kassatsiya shikoyatlari (protestlari) O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining tegishli sudlov hay’atlarida besh nafar sudyadan iborat tarkibda ko‘rib chiqiladi.
- tegishli sud hay’atlarida – uch nafar sudyadan iborat tarkibda; - sud rayosatida – rayosat a’zolarining ko‘pchiligi hozir bo‘lgan taqdirda; - O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumida – tarkibidagilardan kamida uchdan ikki qismi hozir bo‘lgan taqdirda ko‘riladi.
5 Ularga qasddan sodir etilib, qonunda uch yildan ko’p bo’lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar, shuningdek ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilib, qonunda besh yildan ko’p bo’lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar kiradi. 6 Ularga qasddan sodir etilib, qonunda uch yildan ortiq, lekin besh yildan ko’p bo’lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar, shuningdek ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilib, qonunda besh yildan ortiq muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar kiradi. 51
faqat qonunga bo‘ysunishi prinsipi
Sudyalarning mustaqilligi konstitutsiyaviy prinsip bo‘lib, demokratik huquqiy davlat barpo etilishini ta’minlash uchun zarur shart sifatida xizmat qiluvchi sudyalarning erkinligi va mustaqilligining kafolatlarini mustahkamlab qo‘ygan O‘zbekiston Respublikasining “Sudlar
to‘g‘risida”gi Qonunida va O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksida (14-modda) o‘z rivojini topgan. O‘zbekiston Respublikasida sud hokimiyati qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi
hokimiyatlardan, siyosiy
partiyalardan, boshqa
jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritadi. Mazkur qoida O‘zbekiston Respublikasida to‘laqonli sud hokimiyati o‘z faoliyatini amalga oshirishining asosiy shartlaridan va kafolatlaridan biri bo‘lib, ko‘rib chiqilayotgan prinsipning asosiy mazmunini tashkil etadi. Sudyaga nisbatan jinoyat ishi faqat O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan qo‘zg‘atilishi mumkin. Sudya tegishincha O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining yoki O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining roziligisiz jinoiy javobgarlikka tortilishi, hibsga olinishi mumkin emas. Sudya sudyalarning tegishli malaka hay’atining roziligisiz ma’muriy javobgarlikka tortilishi mumkin emas. Sudyaning turar joyiga yoki xizmat xonasiga, foydalanadigan “Har bir inson huquq va burchlarini belgilash va unga qo‘yilgan jinoiy aybning
qanchalik darajada asosli ekanligini aniqlashi uchun
to‘liq tenglik asosida uning ishi oshkora va adolat talablariga rioya qilingan holda mustaqil va xolis sud tomonidan ko‘rib chiqilishi huquqiga ega”.
“Sudyalar mustaqildirlar, faqat qonunga bo‘ysunadilar. Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron-bir tarzda
aralashishga yo‘l qo‘yilmaydi va bunday aralashish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi”. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 112-moddasi.
52
transportiga kirish, ularni ko‘zdan kechirish, ularda tintuv o‘tkazish yoki ulardan ashyoni olish, telefondagi so‘zlashuvlarini eshitish, sudyani shaxsan ko‘zdan kechirish va uni shaxsiy tintuv qilish, shuningdek uning xat- xabarlarini, unga tegishli ashyolar va hujjatlarni ko‘zdan kechirish, olib qo‘yish yoki olishga faqat Qoraqalpog‘iston Respublikasi prokurorining, viloyat, Toshkent shahar prokurorining, O‘zbekiston Respublikasi Harbiy prokurorining ruxsati yoki sudning qarori bilan yo‘l qo‘yiladi. Tuman (shahar) sudi, okrug va hududiy harbiy sud sudyasiga nisbatan jinoyat ishi yuqori turuvchi sud sudloviga, boshqa sudlar sudyalariga nisbatan esa O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudloviga tegishlidir. Mustaqillik prinsipi sudda o‘z vazifalarini bajarayotgan davrda xalq maslahatchilariga ham tatbiq etiladi. Xalq maslahatchilarining mustaqilligi odil sudlovni amalga oshirishning qonunda nazarda tutilgan taomili, odil sudlovni amalga oshirish bo‘yicha faoliyatga biron-bir tarzda aralashish uchun aybdor shaxs qonunga muvofiq javobgarlikka tortilishi, shunigdek xalq maslahatchisining daxlsizligi orqali ta’minlanadi. Sudda o‘z vazifalarini bajarayotgan davrda xalq maslahatchilariga sudyalar daxlsizligining barcha kafolatlari tatbiq etiladi. O‘z faoliyatida sud dastlabki tergov organlari va yuqori turuvchi sud instansiyalari xulosalari bilan bog‘lanmagan. Sud tizimining turli bo‘g‘in sudlari o‘zaro munosabatlari sudyalarning mustaqilligi va ularning faqat qonunga bo‘ysunishi prinsipiga qat’iy rioya qilgan holda shakllanadi. Sud odil sudlovning ifodasi, uning beg‘araz va xolis xizmatchisidir. Sudning faoliyati mustaqillik, faqat
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga va unga asosan qabul qilingan qonunlarga bo‘ysunish, oshkoralik va taraflarning tortishuvi, aybsizlik prezumpsiyasi va sud ishlarini yuritishning boshqa demokratik prinsiplariga asoslanadi. O‘zbekiston Respublikasi sud tizimining zamonaviy tuzilmasi bevosita sud tizimining doirasida sudyalarning mustaqilligini ta’minlashga imkon yaratadi. Yuqori turuvchi sudlar quyi sudlarning faoliyatini boshqarishga, ular tomonidan sud ishlarini ko‘rish jarayoniga aralashishga haqli emas, sud ishini ko‘rish paytida har bir sudya to‘liq darajada erkin va mustaqil bo‘ladi. Yuqori turuvchi sud instansiyalari, apellyatsiya, kassatsiya yoki nazorat tartibida ishlarni ko‘rib chiqib, quyi sudlarining faoliyati ustidan nazoratni faqat protsessual jihatdan amalga oshiradi. Sudyalarning mustaqilligi nafaqat ularni qonunda belgilangan tartibda sudyalikka saylash, tayinlash va sudyalikdan ozod qilish, ularning daxlsizligi, qaror chiqarish chog‘ida sudyalar maslahatining sir tutilishi va uni oshkor qilishni talab etishning taqiqlanishi (O‘zbekiston Respublikasi 53
“Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunining 67-moddasi, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 456-moddasi) va boshqa protsessual kafolatlar orqali, balki umuman jamiyatimizning ijtimoiy va davlat tuzilishi orqali ta’minlanadi.
Prokuror, tergovchi va surishtiruvchi jinoyat alomatlari topilgan har bir holda, o‘z vakolatlari doirasida jinoyat ishini qo‘zg‘atishlari, jinoiy hodisani, jinoyat sodir etishda aybdor bo‘lgan shaxslarni aniqlash va ularni jazolash uchun qonunda nazarda tutilgan barcha choralarni ko‘rishlari shart. Mazkur prinsip mazmuniga ko‘ra, prokuror, tergovchi va surishtiruvchi jinoyat alomatlari aniqlangan hamda jinoyat ishi qo‘zg‘atish uchun sabab va yetarli asoslar mavjud bo‘lgan barcha hollarda o‘z vakolatlari doirasida jinoyat ishini qo‘zg‘atishlari, biror-bir muassasa, tashkilot, fuqarolarning xohish-irodasidan qat’i nazar jinoyat sodir etishda aybdor bo‘lgan shaxslarni aniqlash va ularni fosh etish uchun qonunda nazarda tutilgan barcha zarur choralarni ko‘rishlari shart. Shuni nazarda tutish kerakki, Jinoyat-protsessual kodeksining 325- moddasida nazarda tutilgan hollarda jinoyat ishi aybdorni javobgarlikka tortishni so‘rab jabrlanuvchi bergan shikoyat arizasi asosidagina qo‘zg‘atiladi. Ammo jabrlanuvchi nochor ahvolda
bo‘lganligi ayblanuvchiga qaram bo‘lganligi tufayli yoki boshqa sabablarga ko‘ra o‘z huquqini va qonuniy manfaatlarini o‘zi himoya qila olmaydigan alohida hollarda prokuror jabrlanuvchining shikoyatisiz ham jinoyat ishini qo‘zg‘atishi shart. Keyingi paytlarda jinoyat protsessida dispozitiv asoslar kengayishi tufayli, ayrim hollarda jinoyat hodisasi aniqlangan taqdirda ham prokuror, tergovchi va surishtiruvchi jinoyat ishini faqatgina tegishli shaxslarning arizasi bo‘lgan taqdirdagina qo‘zg‘atishi mumkin. Xususan, o‘zganing mulkini o‘zlashtirish yoki rastrata qilish yo‘li bilan talon-taroj qilish, aldash yoki ishonchni suiste'mol qilish yo‘li bilan mulkiy zarar yetkazish, mulkni qo‘riqlashga vijdonsiz munosabatda bo‘lish, mulkni qasddan nobud qilish yoki unga zarar yetkazish jinoyatlari ustav fondida davlat ulushi bo‘lmagan yuridik shaxsga nisbatan uning xodimi tomonidan sodir etilgan bo‘lsa, jinoyat ishi faqat mazkur yuridik shaxs rahbarining, mulkdorining yoki vakolatli boshqaruv organining arizasiga ko‘ra qo‘zg‘atiladi. Jinoyat ishini qo‘zg‘atish sabablari va asoslari Jinoyat-protsessual kodeksining 322-moddasida nazarda tutilgan. 54
Jinoyat ishlari jabrlanuvchining va ish natijasidan manfaatdor bo‘lgan boshqa shaxslarning yoki prokuror, tergovchi hamda surishtiruvchining subyektiv fikri bilan qo‘zg‘atilishi mumkin emas. Ular o‘zlarining jinoyat ishi qo‘zg‘atish haqidagi hujjatlarida har tomonlama va xolisona tadqiq qilingan dalillarga asoslanishlari kerak. 2.7. Odil sudlovni fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi asosida amalga oshirish prinsipi
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18, 46-moddalari, O‘zbekiston Respublikasi “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunining 6-moddasi, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 16-moddasi odil sudlovni barcha shaxslarning qonun va sud oldida tengligi asosida amalga oshirish prinsipining huquqiy asosi sifatida xizmat qiladi. Mazkur prinsip Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasining 7-moddasiga ham asoslanadi. Xalqaro huquqning ushbu normasiga binoan barcha odamlar qonun oldida tengdir va hech bir tafovutsiz qonun bilan teng himoya qilinish huquqiga egadir. O‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, qonun va sud oldida tengligi ko‘rib chiqilayotgan prinsipning mazmunini tashkil etadi. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar ham qonun va sud oldida tengdirlar. Mazkur prinsipning mazmunini quyidagicha belgilash mumkin: sudga “ O‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi, shaxsi va
ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar”. Download 4.02 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|