Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti
Download 4.02 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3. Odil sudlov funksiyasi
- Dastlabki tergov funksiyasi
- 1.3. Jinoyat protsessual shakl va jinoyat protsessual kafolatlar
- Jinoyat protsessual shaklning ahamiyati
- Jinoyat protsessual shakl
- 1.4. Jinoyat-protsessual huquqi huquq sohasi sifatida va uning boshqa huquq sohalari bilan o‘zaro aloqasi
- Jinoyat protsessi va kriminalistika.
- Jinoyat protsessi va sud tibbiyoti.
|
20
ularning qonuniy vakillari, himoyachi va jamoat himoyachisi. Himoya funksiyasi quyidagilarda namoyon bo‘ladi: gumon va ayblov mohiyatiga nisbatan to‘liq e'tiroz bildirish; gumon va ayblovning alohida bandlariga nisbatan e'tiroz bildirish; qilmish malakasini (kvalifikatsiyasini) rad qilish; himoya ostida bo‘lgan shaxsning qilmishiga boshqacha huquqiy baho berish; javobgarlikni yengillashtiruvchi holatlarga e’tibor qaratish; ayblovni asoslantiruvchi dalillarning yetarli emasligini asoslash v.b. Himoya funksiyasi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi bilan bir qatorda, 1996-yil 27-dekabrdagi O‘zbekiston Respublikasining “Advokatura to‘g‘risida”gi Qonuni hamda 1998-yil 25-dekabrdagi “Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to‘g‘risida”gi qonunlar bilan ham tartibga solinadi. Ta’kidlash lozimki, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksida so‘nggi yillarda himoya funksiyasini kuchaytirish borasida tizimli ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, 1999-yil 15-apreldagi Qonun bilan himoyachining huquqlari doirasi kengaytirilib, himoyachi endilikda ishni nazorat tartibida ko‘rish chog‘ida ham ishtirok etishga haqli bo‘ldi. 2003-yil 12-dekabrdagi Qonun bilan himoyachi jazodan muddatidan ilgari shartli ozod qilish va jazoni yengilrog‘i bilan almashtirish tartibini qo‘llash bo‘yicha iltimosnoma bilan murojaat etish huquqiga ega bo‘ldi. 2008-yil 15- sentabrdagi Qonun bilan advokatning ishda ishtirok etishiga u advokatlik guvohnomasini ko‘rsatganidan va muayyan ishni yuritishga vakolatli ekanligini tasdiqlovchi orderni taqdim etganidan keyin yo‘l qo‘yilishi tartibi joriy etildi. 2008-yil 31-dekabrdagi Qonun bilan O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi “Guvohning advokati” deb nomlangan 66 1 -
bilan to‘ldirildi, himoyachining iltimosnomasiga ko‘ra surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud tomonidan mutaxassis tushuntirish berish uchun chaqirilishi mumkinligi belgilandi (69-modda), himoyachi vakolatlari kengaytirilib, u dalillar to‘plash huquqiga ega bo‘ldi. 3. Odil sudlov funksiyasi – bu sudning ish bo‘yicha to‘plangan barcha dalillarni tekshirish hamda aniq shaxsning aybdor yoki aybsizligi to‘g‘risida, shuningdek unga tayinlanadigan jazo to‘g‘risida qaror qabul qilishga qaratilgan faoliyati (jinoyat ishini mazmunan hal qilish funksiyasi). O‘zbekiston Respublikasida odil sudlov funksiyasini amalga oshirishi mumkin bo‘lgan yagona organ bu sud hisoblanadi. Odil sudlov funksiyasini amalga oshirish tartibi ham kuchaymoqda. Xususan, “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi”ning sud-huquq sohasini isloh etish yo‘nalishida ko‘zda
tutilgan o‘zgartirishlar asosida 2012-yil 21
18- sentabrdagi Qonun bilan sud jinoyat ishini qo‘zg‘atish huquqiga ega subyektlar doirasidan chiqarildi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksining 15-moddasi); Xabeas korpus instituti kengaytirildi; ayblov xulosasini sud emas, prokuror tomonidan o‘qib eshittirilishi belgilandi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 439- moddasi). Odil sudlov funksiyasi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksi bilan
bir qatorda, 2000-yil 14-dekabrdagi “Sudlar to‘g‘risida” (yangi tahriri), 2010-yil 1-iyundagi “Sud ekspertizasi to‘g‘risida” va boshqa qonun hujjatlari bilan ham tartibga solinadi. 4. Nazorat funksiyasi – bu prokuror va sud tomonidan jinoyat protsessi bosqichlarida qonuniylikka, protsess ishtirokchilarining huquq va manfaatlariga rioya etilishi ustidan amalga oshiriladigan nazorat yuzasidan faoliyat yo‘nalishidir. Hozirgi kunga kelib “Xabeas korpus” instituti rivojlanishi munosabati bilan ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olishga (2008-yil) va uy qamog‘iga (2014-yil), lavozimdan chetlashtirish va shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish tarzidagi protsessual majburlov choralarini qo‘llashga (2012-yil) sanksiya berish huquqi prokurordan sudga o‘tkazilishi insonning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklari, uning daxlsizligini himoya qilishda prinsipial qadam bo‘ldi. Jinoyat protsessida asosiy bo‘lgan ayblov, himoya va odil sudlov funksiyalardan tashqari dastlabki tergov va yordamchi funksiyalar amal qiladi.
doirasida (ayblov e’lon qilish va ayblanuvchi bilan bog‘liq bo‘lgan protsessual va tergov harakatlarini o‘tkazish bundan mustasno) tomonidan jinoyat ishi bo‘yicha dalil to‘plash va ularni protsessual qayd qilish, to‘plangan dalillarni tekshirish va baholash orqali ayblovni shakllantirish, shaxsni ayblanuvchi sifatida jinoyat ishiga jalb qilish va dastlabki tergovni tamomlash bilan bog‘liq protsessual qarorlar qabul qilishdan iboratdir. Shu bilan birgalikda, dastlabki tergov funksiyasining ayblov funksiyasidan asosiy farqi shundaki, uning ustuvor vazifasi ayblovni shakllantirish emas, balki jinoyat ishi bo‘yicha haqiqatni aniqlashdir. Ya’ni, haqiqatni aniqlash uchun dastlabki tergov funksiyasini amalga oshiruvchi subyektlar ish bo‘yicha isbotlanishi lozim bo‘lgan barcha holatlarni sinchkovlik bilan, har tomonlama, to‘la va xolisona tekshirib chiqishi kerak. Ishda yuzaga keladigan har qanday masalani hal qilishda ayblanuvchini yoki sudlanuvchini ham fosh qiladigan, ham oqlaydigan, shuningdek uning javobgarligini ham yengillashtiradigan, ham og‘irlashtiradigan holatlar 22
aniqlanishi va hisobga olinishi lozim (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksining 22-moddasi). Yordamchi funksiya – jinoyat ishlari yurituvida haqiqatni aniqlashga ko‘maklashuvchi ishtirokchilarning faoliyatidan iborat bo‘lib, ular ikki guruhga bo‘linadi: 1) daliliy ahamiyatga ega ma’lumotlar manbalari bo‘lgan shaxslar (guvoh va ekspert). Bu shaxslar isbot qilish jarayonida faol ishtirok etib, aynan ular tomonidan beriladigan daliliy ahamiyatga molik ma’lumotlar ishning hal qilinishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. 2) dalillarni qayd qilish va mustahkamlashda ko‘maklashuvchi shaxslar (mutaxassis, tarjimon, xolis). Bu toifadagi shaxslar esa jinoyat hodisasi bo‘yicha obyektiv faktik ma’lumotlar manbalari bo‘lmasalar-da, jinoyat protsessida texnik-tashkiliy yordam ko‘rsatadilar.
Jinoyat protsessual huquqi jinoyat protsessual shakl va jinoyat protsessual kafolatlar tushunchalari bilan uzviy bog‘liqdir.
Jinoyat protsessual shaklning ahamiyati jinoyat
ishini qo‘zg‘atishdan boshlab to jinoyat ishi yurituvini tamomlashgacha bo‘lgan barcha protsessual hujjatlar shakli qonun bilan mustahkamlanganligida ham namoyon bo‘ladi. Masalan, hukm - uni tuzish va bayon qilish shakli yuzasidan qonun bilan batafsil tartibga solingan odil sudlov aktidir. Protsessual shakl – nihoyatda katta ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lib, adolatli jinoyat ish yurituvining muhim kafolati hisoblanadi. Jinoyat protsessual shakl o‘ziga xos belgilarga ega bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:
barcha jinoyat ishlari uchun majburiy bo‘lgan yagona protsessual tartibi mavjud bo‘lib (qonunda nazarda tutilgan hollardan tashqari), O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 1-moddasiga muvofiq, Jinoyat protsessual shakl – jinoyat-protsessual harakatlarni amalga oshirish shartlari, ketma-ketligi va izchilligi, ularni rasmiylashtirish tartibini aniq va batafsil tartibga soluvchi, ya'ni muayyan jinoyat protsessual munosabatlarni yuzaga keltirish, o‘zgartirish yoki tugatishning qat'iy shartlaridan iborat.
23
O‘zbekiston Respublikasi hududida jinoyat ishlarini yuritish tartibi Jinoyat- protsessual kodeksi bilan belgilanadi. 2. Jinoyat ishi yurituvining detallashgan tartibga solinishi - har bir alohida protsessual harakatlar va ularning majmuini amalga oshirish tartibi va shartlari hamda qonunan o‘rnatilgan tartibda ularni olib borish jarayoni va natijalarini rasmiy qayd qilinishidir. 3. Amalga oshiriladigan protsessual harakatlar va qabul qilinadigan qarorlar izchilligi - jinoyat protsessining bosqichlardan o‘tish jarayonining o‘zi ham muayyan bosqichlarning umumiy shartlari, har qanday tergov yoki sud harakatining amalga oshirish tadrijiy izchilligi va tartibi qonun bilan o‘rnatilgan muayyan protsessual shaklga muvofiqdir. 4. Imperativlik – jinoyat protsessual munosabatlarni tartibga solishning jinoyat protsessi subyektlariga qat’iy talablar o‘rnatishda namoyon bo‘lib, ularga protsessual majburiyatlar yuklatiladiki, mazkur majburiyatlarni bajarmaslik protsessual majburlov choralarini qo‘llashga, jinoyat ishi yurituvi uchun mas’ul bo‘lgan shaxslarga yuklatilgan vazifalarni bajarmaslik esa tegishli huquqiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. 5. Protsessual shaklning differensiativligi – jinoyat protsessual qonunida jinoyat ishlari yurituvining differensiatsiyalashgan shakllarini ham mustahkamlanganligida ko‘rinadi. Masalan, yarashuv tartibida ish yuritish, tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash, voyaga yetmaganlarning jinoyatlari haqidagi ishlarni yuritish, amnistiya aktini qo‘llash kabi institutlarning O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi doirasida amal qilishi.
Jinoyat ishlari yurituvining qonuniyligi va
asoslanganligini ta’minlashda muhim rolni protsessual kafolatlar bajaradi.
etuvchi shaxs huquq va qonuniy manfaatlarini ta’minlashning protsessual qonun bilan tartibga solingan vosita va usullari tashkil etadi. Jinoyat protsessining ahamiyati shundan iboratki, qonun bilan
amalga oshirishga yo‘naltirilgan qonun bilan tartibga solingan vositalardir. Umuman olganda, butun protsessual tartibning o‘zi: jinoyat protsessi prinsiplaridan to alohida tergov va sud harakatlari tartibga solinishining detali har bir jinoyat ishining qonuniyligi va asoslanganligini kafolatlaydi.
24
o‘rnatilgan jinoyat ishini yuritish tartibi jinoyat protsessining vazifalarini ta’minlashga, jinoyat protsessining barcha ishtirokchilarining huquq va qonuniy manfaatlarini muhofaza qilishga, obyektiv haqiqatni aniqlashga va ish yuzasidan qonuniy va asoslantirilgan qarorlar qabul qilishga xizmat qiladi.
huquq sohalari bilan o‘zaro aloqasi Jinoyat-protsessual huquqi surishtiruv, dastlabki tergov, prokuratura va sud organlarining jinoyat ishlarini qo‘zg‘atish, tergov qilish va hal qilish bo‘yicha faoliyatini tartibga soluvchi huquq sohasi hisoblanadi. Jinoyat- protsessual huquqi nafaqat turdosh huquqiy fanlar bilan, balki jinoyat ishlarining sud muhokamasi vazifalarini amalga oshirish manfaatlarida muvaffaqiyatli foydalaniladigan bilimlarning boshqa sohalari bilan chambarchas bog‘langan. Jinoyat-protsessual huquqi yuridik fanlar bilan uzviy bog‘liqdir. Ma’lumki, yuridik fanlar tarixiy-huquqiy (davlat va huquq tarixi, siyosiy- huquqiy ta’limotlar tarixi v.b.), tarmoq-yuridik (konstitutsiyaviy huquq, ma’muriy huquq, jinoyat huquqi, fuqarolik huquqi, fuqarolik protsessi, mehnat huquqi, moliya huquqi v.b.), maxsus-yuridik (kriminologiya, huquqni muhofaza qilish organlari v.b.) va amaliy-yuridik (kriminalistika, sud tibbiyoti, sud psixiatriyasi, sud buxgalteriyasi, sud statistikasi v.b.) fanlarga bo‘linadi. Jinoyat-protsessual huquqi ko‘proq tarmoq, maxsus va amaliy fanlar bilan bog‘liq. Jinoyat-protsessual huquqi
bilan
chambarchas bog‘liq. Xususan, Konstitutsiya davlat hokimiyati va jinoyat sud ishlari yurituvining asosiy prinsiplarini shakllantirgan; mamlakatda sud tizimini belgilab bergan. Shuningdek, Konstitutsiyada inson va fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklari hamda Konstitutsiya va qonunlar ustuvorligi masalalari ham belgilangan. Xususan, unda O‘zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiplarga asoslanishi, inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat ekanligi; demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinishi (13-modda); O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so‘zsiz tan olinishi (15-modda); inson va fuqarolarning asosiy huquqlari va erkinliklari (7-9-boblar); inson huquqlari va erkinliklarining kafolatlari (10- 25
bob), O‘zbekiston Respublikasining sud hokimiyati (22-bob); sud hokimiyati va sudyaning mustaqilligi (106, 112-moddalar); O‘zbekiston Respublikasida sud tizimi (107, 110-moddalar); sudning vakolatlari (108- 109, 111-moddalar); sudyalar daxlsizligi (112-modda); sud ishlari yurituvida oshkoralik (113-modda); sud hujjatlarining majburiyligi (114- modda); sudda jinoyat ishlari yurituvida til (115-modda); himoyalanish huquqi (116-modda); prokuratura organlari faoliyatining prinsiplari (24- bob) kabi muhim qoidalar mustahkamlangan. Jinoyat-protsessual huquqi, shuningdek jinoyat huquqi bilan ham bog‘liq. Jinoyat-huquqiy munosabatlarni o‘rnatish va jinoiy javobgarlik choralarini qo‘llashni faqatgina jinoyat-protsessual munosabatlar doirasida amalga oshirish mumkin. Jinoyat huquqi normalari, birinchidan, faqatgina jinoyat-protsessual huquq normalari orqali qo‘llanilishi mumkin bo‘lsa, ikkinchidan, jinoyat-huquqiy normalarni qo‘llashga faqatgina jinoyat- protsessual munosabatlar subyektlari haqli hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 13, 82, 84, 236, 242, 265, 271, 325, 331, 379, 389 va boshqa qator moddalarida Jinoyat kodeksiga havolalar mavjudligi ham ushbu ikki huquq sohasining o‘zaro chambarchas bog‘liqligi, bir-birini taqozo etishini ko‘zda tutadi. Jinoyat-protsessual huquqi jinoyat-ijroiya huquqi bilan ham uzviy bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi normalari sud tomonidan mahkumni saqlash tartibini o‘zgartirish, hukmni ijroga qaratish, jazoni o‘tash sharoitlarini o‘zgartirish bilan bog‘liq munosabatlarni ham tartibga soladi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining o‘n ikkinchi bo‘limi hukm, ajrim, qarorlarni ijro etishga bag‘ishlangan bo‘lib, u hukm, ajrim, qarorlarni ijro etilishi (58-bob) hamda hukm, ajrim, qarorlarni ijro etishda yuzaga kelgan masalalarni hal qilish (59-bob) masalalari tartibga solingan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining 1997-yil 25-aprelda qabul qilingan Jinoyat-ijroiya kodeksining 19, 61, 104, 129, 160, 164, 166-moddalarida aynan O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksiga havolalar mavjud bo‘lib, bu ham ikki huquq sohasining o‘zaro aloqasini yuridik jihatdan ta’minlaydi. Jinoyat-protsessual huquqi kriminologiya fani bilan ham uzviy bog‘liq. Jinoyatchilikni, uning sabablari va shart-sharoitlarini, jinoyatchining shaxsini o‘rganadigan, jinoyatchilikning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqadigan kriminologiya jinoyat protsessi nazariyasi va amaliyoti bilan chambarchas bog‘langan. Bu narsa jinoyat-protsessual qonunning har bir muayyan ish bo‘yicha jinoyatning 26
sabablari hamda uning sodir etilishiga ko‘mak bergan shart-sharoitlarni aniqlash, ularni bartaraf etish uchun choralar ko‘rish, ayblanuvchi, sudlanuvchining shaxsini to‘liq va har tomonlama o‘rganish talabida o‘z aksini topadi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 296-300-moddalari). Boshqa tomondan, kriminologiya fanidan jinoyat ishlarini sudda ko‘rishning tegishli ma’lumotlaridan jinoyatchilikning oldini olishning yanada samarali choralarini ishlab chiqish maqsadida foydalaniladi.
bog‘liqdir. Jinoyat tufayli yetkazilgan zarar o‘z navbatida jabrlanuvchining yetkazilgan mulkiy ziyonni va ma’naviy zararni qoplatishga bo‘lgan huquqini vujudga keltiradi. Bunda qonun jinoyat protsessida fuqaroviy da’vo qo‘zg‘atish yoxud yetkazilgan zararni fuqarolik sud ish yurituvi tartibida undirishni ko‘zda tutadi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining beshinchi bo‘limida jinoyat natijasida yetkazilgan mulkiy ziyonni qoplash masalalari tartibga solingan bo‘lib, unda jinoyat protsessida fuqaroviy da’vo boshqa mulkiy undirishlar (33-bob), mol-mulkni jabrlanuvchi yoki fuqaroviy da’vogarga qaytarish (34-bob), hukmning mulkiy undirishlar to‘g‘risidagi qismi ijrosini ta’minlash (35-bob) masalalari o‘z ifodasini topgan. Unga ko‘ra, bevosita jinoyat tufayli yoki aqli noraso shaxsning ijtimoiy xavfli qilmishi natijasida fuqarolarga va yuridik shaxslarga yetkazilgan mulkiy ziyonni qoplash, shuningdek jabrlanuvchini dafn etish yoki uning statsionarda davolanish xarajatlarini hamda sug‘urta tariqasida unga to‘langan pul, nafaqa yoki pensiya pulini undirish to‘g‘risidagi fuqaroviy da’volar jinoyat protsessida ko‘riladi. Fuqaroviy da’voning sudlovga tegishliligi bu da’vo qo‘zg‘atilgan jinoyat ishining qaysi sudlovga tegishliligiga qarab aniqlanadi (275-modda).
amalga oshirish ko‘pincha jinoyatlarni ochish, ularni tergov qilish va sudda ko‘rib chiqish ilmiy uslublari va vositalari tizimidan, ya’ni kriminalistika sohasidagi bilimlardan foydalanmasdan mumkin bo‘lmaydi. Kriminalistika jinoyatlarni ochish va ularning oldini olish maqsadida dalillarni topish, to‘plash, qayd qilish va tadqiq qilish bo‘yicha jinoyat protsessual qonunda nazarda tutilgan harakatlarni bajarish uchun qo‘llaniladigan texnik vositalar, taktik uslublar va usullar to‘g‘risidagi fandir. Kriminalistika jinoyatlarni fosh etish va ochishga qaratilgan faoliyat bo‘lib, jinoyat protsessining tarkibiy qismi hisoblanadi. Kriminalistik vositalari va usullari jinoyat protsessual qonuni asosida maqsadlariga 27
erishish uchun qo‘llaniladi. Kriminalistika jinoyat protsessiga nisbatan amaliy fan hisoblanadi. Jinoyat protsessi fanining predmeti rioya etilishi lozim bo‘lgan huquq normalarini o‘rganishdan iborat bo‘lsa, kriminalistika uslublari va usullarini bevosita huquqiy jihatdan mustahkamlashning ahamiyati qanchalik yuqori bo‘lmasin, bu fanda majburiy bo‘lmagan, har bir alohida holda qo‘llanilishining maqsadga muvofiqligi vakolatli davlat organlari (surishtiruv, tergov, prokuratura, sud) tomonidan belgilanadigan, tavsiya tusidagi qoidalardan iborat. Jinoyat protsessi va sud tibbiyoti. Mazmuni huquqiy amaliyotda vujudga keladigan tibbiy va biologik tusdagi masalalarni o‘rganish hamda ishlab chiqishni tashkil etadigan tibbiyot sohasi sud tibbiyoti deb ataladi. Jinoyat ishlarini yuritish amaliyotida hal qilinishi sud tibbiyotining maxsus bilimlarini talab etadigan masalalarga ko‘p uchraydi. Masalan, o‘limning sababini, yetkazilgan tan jarohatlarining xususiyati va og‘irlik darajasini aniqlash zarurati yuzaga keladi. Bu hamda boshqa shunga o‘xshash ko‘pgina savollarga faqat sud tibbiyoti sohasida bilimga ega shifokor malakali javob berishi mumkin bo‘lib, u jinoyat ishlarini sudda ko‘rishda ishtirok etish uchun ekspert, ayrim hollarda esa mutaxassis sifatida jalb etiladi. Ekspert yoki mutaxassis sifatida shifokorni chaqirish zarurati to‘g‘risidagi masalani malakali hal qilish, shuningdek tegishli xulosani (yoki tushuntirishni) to‘g‘ri baholashni o‘rganish yuridik kadrlarni tayyorlash hajmiga kiradigan sud tibbiyoti asoslarini bilishni nazarda tutadi.
Download 4.02 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|