M. G. Safin, Y. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

 
4.2. L-lizinni ajratib olish va uning asosida yem-oziqa mahsuloti 
tayyorlash texnologiyasi 
Lizin (alfa, epsilon-diaminokapron kislota) ning molekulyar mas-
sasi 146,19 Da. U suvda, kislotalarda, asoslarda yaxshi eriydi, spirtda 
qiyin erib, efirda umuman erimaydi. Lizin 224-225 
0
C da parchalanib 
ketadi. Geksonal plastinkalar yoki rangsiz ninachalar tarzida kristalla-
nadi. Struktura formulasi quyidagicha: 
Lizin aminokislotasi odam va hayvon organizmida hazm bo‘ladigan 
oqsilning biologik qimmatini belgilaydi, ovqat hazm fermentlarini ajra-
tilishini, hujayraga kalsiy elementini tashilishini ta’minlab organizmda 
umumiy azot muvozanatini yaxshilaydi. Bu aminokislotani hayvonlar-

---

41 
ning ratsioni tarkibiga juda kam miqdorda (0,1-0,4 %) kiritish yem-oziqa 
tarkibidagi oqsilning o‘zlashtirilish koeffitsiyentini oshiradi va natijada 
yem-oziqa sarfini kamaytiradi. 
 
Oziqa muhitini, texnologik jihozlarni va kommunikatsiyalarni 
tayyorlash hamda sterilizatsiyalash 
Sanoat ishlab chiqarishi miqyosida biosintez jarayonini tashkil qilish 
uchun ishni mikrob shtammlarini keyinchalik foydalanish maqsadida 
dastlabki o‘stirish materialini inokulyatorlarda yoki mikroblarni o‘stirish 
apparatlarida o‘stirishdan boshlanadi. Lizinni produsentlari uchun asosiy 
karbon manbayi sifatida oziqa muhitiga qand lavlagisi chiqindilari, sirka 
kislota yoki ularning aralashmasi solinadi. Azot manbayi sifatida ko‘pin-
cha ammoniy tuzlari va mochevina, shuningdek makkajo‘xori ekstrakti, 
oziq-ovqat va non sanoati hamda kazein gidrolizatlari xizmat qiladi. 
Kazein qoldig‘i oziqa sifatidagi ahamiyatidan tashqari, mikrobning 
o‘sish omili vazifasini ham bajaradi, shuningdek uning tarkibida auksot-
rof mutant uchun zarur bo‘lgan aminokislotalar va vitaminlar ham uch-
raydi. Biosintezning me’yoriy chegarada ketishi uchun muhitga mak-
roelementlar: kaliy, fosfor, magniy qo‘shish kerak bo‘ladi. Muhitga 
mikroelementlarni qo‘shish talab etilmaydi, chunki ular makkajo‘xori 
ekstrakti va achitqi gidrolizatlari tarkibida yetarli miqdorda uchraydi. 
Qand lavlagisi qoldiqlari tarkibida quruq modda (QM) hisobida 50 % 
gacha saxaroza bo‘ladi. Makkajo‘xori ekstrakti tarkibida esa, QM hiso-
bida 48 % gacha shakar bo‘ladi. Oziqa muhitining hamma komponent-
lari tarkibida amaliy jihatdan aminokislotalarning to‘liq komplekti va 
biotin bo‘ladi, natijada bu muhitda ishlab chiqarishda foydalanilayotgan 
shtammlargina emas, balki boshqa yovvoyi shtammlarning o‘sishi va 
rivojlanishi uchun sharoit mavjud bo‘ladi. Shu sababli biosintez jara-
yonini qat’iy aseptik sharoitlarda olib borish kerak bo‘ladi. Ferment-
yorlar (inokulyatorlar) ni ishga tayyorlashda ishlab turgan qurilmalarni 
issiq va sovuq suv bilan yaxshilab yuviladi, keyin esa, apparatlar va 
kommunikatsiyalarni kuchli ravishda bug‘lantiriladi. Sterilizatsiyani 
samarali bo‘lishi uchun bug‘lantirishni 135-140 
0
C da olib borish kerak. 
Lekin sterilizatsiya rejimi qurilma va uning qismlarining qanday 
materiallardan tuzilganligiga bog‘liq bo‘ladi. Agar uning qandaydir 
qismi haroratga chidamli bo‘lmasa, unda sterilizatsiyani «sovuq» xilidan 
foydalanib, qurilmaga ishlov berishda bakteroksid agentlar (formaldegid, 
fenolning ba’zi hosilalari, xlororganik birikmalar, beta-propiolakton) 

---

42 
qo‘llaniladi. «Sovuq» sterilizatsiyadan keyin qurilma steril suv bilan to, 
kimyoviy agentlarning qoldiqlaridan xolis bo‘lgunga qadar yaxshilab 
yuviladi. Oziqa muhiti mahsulotlarini, shuningdek texnologik havoni 
tayyorlashni amalga oshirishda sterillash an’anaviy uslubda amalga 
oshiriladi. Muhitning eruvchi komponentlarini ma’lum darajagacha 
qizdiriladi va biroz shu sharoitda ushlab turiladi, keyin esa fermentatsiya 
harorati darajasigacha pasaytiriladi. Muhitning termolyabil komponent-
larini, masalan qand lavlagisi chiqindilarini, oldindan 80 
0
C gacha qiz-
dirib va doimo aralashtirib turib sterilizatsiyalanadi. Haqiqiy sterilizatsi-
yani amalga oshirishda aralashmani bug‘ bilan 120-122 
0
C da qisqa 
muddatda ushlab turiladi. Sovitilgan eritma siqilgan steril havo bilan 
birgalikda oldindan tayyorlab qo‘yilgan fermentyorga yuboriladi. Muhit-
ning qolgan barcha komponentlari fermentyorga yo‘naltirilishdan oldin 
ketma-ket ravishda shu apparatning o‘zida yoki unga paralel joylashgan 
aralashtirgichli reaktorda tegishli haroratga yetkazilib 1 soat ushlab turib 
sterillanadi. Produsentni o‘stirish apparatida va fermentyorda ko‘pik 
so‘ndiruvchi (odatda sintetik tabiatli) modda qo‘shib qattiq rejimda 
(harorat va davomiyligi jihatidan) alohida sterillanadi.