M. G. Safin, Y. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

L-treonin ham xuddi lizin kabi sintezlanadi. Treoninni produsentlarini 
ajratib olishdagi seleksion ishlar ikkita oilaga mansub bo‘lgan shtammlar, 
ya’ni korinebakteriyalar va enterobakteriyalar bo‘yicha olib boriladi. Bu 

---

35 
mikroorganizmlarda aminokislotalarning biosintezini nazorat qilinish ta-
moyili bir biridan tomoman farq qiladi. Korinebakteriyalarda 4-Rasmda 
ko‘rsatilganidek biosintezning boshqariluvi o‘zaro mutanosib holda yuz 
beradigan ingibirlanish orqali, ya’ni muhitda izoleysin, metionin yoki liz-
inning yetishmovchiligi oshiqcha miqdorda treoninning sintezini keltirib 
chiqarmaydi, chunki u GD ni ingibirlaydi, shu sababga ko‘ra o‘zini oshiq-
cha miqdordagi sintezini oldini oladi. Korinebakteriyalardan treoninni pro-
dusent mutantlarini ajratib olishning yagona yo‘li-treoninga nisbatan sezgir 
bo‘lmagan GD li boshqaruvchi mutantlarni seleksiyalashdan iboratdir. Se-
lektiv agentlar sifatida treoninning analoglaridan, ko‘pincha beta-oksinor-
valin, 2-amino-3-oksivalerian kislota (AOV) dan foydalaniladi. Brev. fla-
vum mutantlari OAV ga chidamli va ikki xil boshqaruv mutatsiyasiga ega, 
ham GD ni, ham AK ni retroingibirlanishini izdan chiqaradi. Bu xildagi 
shtammlardan bir yo‘la treonin ham, lizin ham ajraladi. Enterobakteriyalar 
tomonidan aminokislotalar biosintezini boshqarish izofermentlardan foy-
dalanib differensial boshqarish tamoyiliga muvofiq amalga oshiriladi (4-
Rasm). 
 
4-Rasm. L-treoninning sintezlanish sxemasi 

---

36 
Eischerihia colida uchta aspartokinaza (AK) va ikkita gomoser-
indegidrogenaza (GD) lar borligi aniqlangan. AK-1 treonin tomonidan 
ingibirlanadi va repressivlanadi, AK-2 metionin tomonidan repressivla-
nadi, AK-3 lizin tomonidan ham ingibirlanadi, ham repressivlanadi. AK-
1 va AK-2 ga o‘xshash tarzda GD-1 va GD-2 larning fermentativ faol-
liklari ham boshqariladi. Muayyan boshqaruv tizimi bo‘yicha treonin-
ning produsent-mutantlarini ajratib olishda biosintezning so‘nggi 
mahsulotlari hisoblanmish aminokislotalarga nisbatan tanqislik mutatsi-
yasini kiritish, ya’ni uchlamchi auksotroflar ajratib olish kerak bo‘ladi. 
Ilmiy adabiyotda Eischeria coli negizida shu xildagi mutantlarni ajratib 
olingani haqida ma’lumotlar keltirilgan. Uchlamchi (DAP, metionin, 
izoleysinga bog‘liq bo‘lgan) auksotroflar yordamida 15-20 g/l treonin 
sintezlangan, bunda reaksion muhitda lizinning dastlabki mahsuloti 
DAP, metionin va izoleysinlar esa mutantni o‘sishi uchun yetarli bo‘lgan 
miqdorda bo‘lgan. Bu narsa bunday mutantlarni sanoat ishlab chiqarishi 
miqyosida tanlab olishni qiyinlashtiradi.