M. G. Safin, Y. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

5. L-GLUTAMIN KISLOTA, L-TRIPTOFANNI 
MIKROBIOLOGIK USLUBDA SINTEZLASH VA SANOAT 
MIQYOSIDA ISHLAB CHIQARISH 
Tayanch iboralar: L-glutamin kislota, alfa-aminoglutar kislota 
Sorun.glutamicum, Micrococcus. Microbacterium, Brev. flavum., bir 
bosqichli uslub, ikki bosqichli uslub, L-triptofan, alfa-amino-beta-indolil 
propion kislota, Bac. Subtilis, C.utilis, triptofanni yem-oziqa konsentrati 
(TEOK). 
5.1. L-glutamin kislotani mikrobiologik uslubda sintezlash va 
ajratib olish texnologiyasi 
Glutamin kislotani formulasi quyidagicha: 
HOOC-CH
2
-CH-CH
2
-COOH 
│ 
NH
2
Bu kislota ancha miqdorda o‘simlik va hayvonlar oqsillari tarkibiga 
kiradi. U almashinmaydigan aminokislotalar jumlasiga kirmaydi, lekin 
uning asosida odam va hayvonlar organizmini me’yoriy faoliyatini ta’-
minlash uchun zarur bo‘lgan muhim fiziologik faol moddalar sintezla-
nadi. Glutamin kislotadan oziq–ovqat sanoatida foydalanish imkoniyat-
lari keng, shuningdek tibbiyotda undan jigar va buyrakni zaharlanishi 
bilan bog‘liq bo‘lgan kasalliklarni davolashda foydalaniladi. 
Natriy glutamat (mononatriyli tuzi) ni ovqat mahsulotlarini ancha 
muddatlarda saqlanishini va shirinlik sifatini oshirishni nazarda tutib, 
konservalangan va muzlatilgan holda saqlash maqsadida qo‘shimcha 
tarzida kiritiladi. 
Sanoat miqyosida glutamin kislotani va uning asosida natriy gluta-
matni bir qancha uslublardan foydalangan holda, ya’ni: akrilonitrildan 
ko‘p bosqichli kimyoviy sintez yo‘li bilan, shuningdek qand lavlagisi 
qoldiqlari yoki oqsil gidrolizatlaridan foydalangan holda mikrobiologik 
bir bosqichli va ikki bosqichli texnologiya asosida ajratib olinadi. 
Hozirgi kunda ko‘proq qo‘llaniladigan uslub glutamin kislotani qand 

---

53 
lavlagisi qoldiqlaridan foydalangan holda bir bosqichli mikrobiologik 
sintez yo‘li bilan ajratib olish uslubidir. Bu uslub bugungi kunda ham 
eng istiqbolli uslub bo‘lib qolmoqda. L-Glutamin kislotani sanoat miq-
yosida biosintezlashda L-lizinni ishlab chiqarishda qo‘llanilgan mikroor-
ganizmlardan, ya’ni Coryn.glutamicum va Brev.flavum dan foydalani-
ladi. Bulardan tashqari sanoat produsentlari sifatida bakteriyalarning 
Micrococcus va Microbacterium shtammlaridan foydalanish mumkin. 
Glutamin kislotani mo‘l miqdorda ishlab chiqarish uchun alfa-keto-
glutar kislotani qahrabo kislotaga aylanishi izdan chiqqan ferment tizimli 
shtammlaridan foydalaniladi. Bunda agar muhitda o‘stirilayotgan mik-
robning alanindegidrogenazasi va laktatdegidrogenazasini biosintezida 
tanqislik sezilsa, muhitda alanin va sut kislotasini biosintezi uchun kerak 
bo‘lgan muhitdagi karbonsuvlar sarflanmay qoladi va natijada glutamin 
kislotaning hosil bo‘lishi kuchayadi. 
Sanoat miqyosida glutamin kislota ishlab chiqarilishida karbon man-
bayi sifatida engil assimilyatsiyalanuvchi qand lavlagisi yoki kraxmal 
gidrolizati tarkibida uchrovchi karbonsuvlar (saxaroza va glyukoza) dan 
foydalaniladi. Azot manbayi sifatida siydikchildan, ba’zan ammoniy 
xlorid va ammoniy sulfatdan hamda makkajo‘xori ekstraktidan foydala-
niladi. Makkajo‘xori ekstraktini tarkibida biotinning miqdori ko‘p bo‘l-
ganligi sababli undan faqat inokulyat va o‘stirish materialini olishdagina 
foydalaniladi. Qand lavlagisi chiqindisini tarkibida biotinning miqdorini 
ko‘p bo‘lishi, uni biosintez uchun ishlatiladigan asosiy xom-ashyo sifa-
tida ishlatilishini cheklaydi. Glutamin kislotani produsentlarini barchasi 
biotinning miqdori bilan, ba’zilari esa tiaminning miqdoriy ko‘rsat-
kichlari bilan bog‘liq bo‘lib, bunda biotinning miqdoriy ko‘rsatkichi 1 l 
muhitdagi aralashma hisobiga 2-5 mkg dan oshmasligi lozim. Bu vita-
minning muhitda ko‘proq miqdorda bo‘lishi produsent hujayralarining 
o‘sishiga hamda alanin, sut, qahrabo, asparagin kislotalarning hosil 
bo‘lishini kuchayishiga olib keladi, buning natijasida esa, glutamin kis-
lotani miqdoriy ko‘rsatkichi kamayib ketishi kuzatilar ekan. Biotinning 
ingibirlovchi ta’sirini pasaytirish uchun oziqa muhitiga ba’zi spirtlar, sirt 
tarangligi yuqori moddalar, antibiotiklar (penitsillinlar, tetrosiklinlar) ni 
qo‘shish lozim bo‘ladi. Muhitga sirt tarangligi yuqori moddalarni 0,01-
0,2 % gacha miqdorda yoki benzilpenitsillinning kaliyli tuzidan (1l 
muhitdagi aralashma hisobiga 4-6 mingdan bir birlik) qo‘shish produ-
sentning biosintetik qobiliyatini 15-45 % ga oshiradi va aralashmadagi 
glutamin kislotaning miqdorini 50 g/l gacha yetishiga olib keladi. Foy-
dalaniladigan shtammning hususiyatlariga bog‘liq holda biosintez jara-

---

54 
yonini amalga oshishi uchun oziqa muhitiga qo‘shiladigan siydikchil-
ning miqdori 1,0-2,05 % tashkil qiladi. Biosintez jarayoni uchun optimal 
sharoit yaratish va ishlab chiqariladigan bir litr reaksion suyuqlik hiso-
biga hujayralarning asosiy massasini hosil bo‘lishi nihoyasiga yetga-
nidan keyin muhitga yana ozgina miqdorda siydikchil kiritish lozim 
bo‘ladi. Siydikchilning reaksion muhitdagi miqdoriy ko‘rsatkichi 0,8 % 
dan oshmasligi, eritmaning pH esa, 6,8-7,8 atrofida bo‘lishi lozim. Mu-
hitda azotning miqdorini kam bo‘lishi glutamin kislotaning hosil bo‘li-
shiga xalaqit berib, alfa-ketoglutar kislotaning ko‘p miqdorda yig‘ili-
shiga olib keladi.