M. M. Aliyev 2019 raqamli texnika va mikroprotsessorlar

3.3.3. N-razryadli parallel summator 
3.27-rasm. n-razryadli parallel summator keyingi oʻtkazish bilan 
3.27-rasmda n-razryadli summatorning oʻtkazishini tushuntiruvchi sxema 
keltirilgan. 
3.28-rasm. Ikkita yarim summatorlardan toʻliq summatorning sxemasi 
 
A0
5
A1
3
A2
14
A3
12
B0
6
B1
2
B2
15
B3
11
C0
7
C4
9
S0
4
S1
1
S2
13
S3
10
U1
74HC283

---

85 
3.3.4. Subtraktor (ayirish)
2
 
Ayirish amali qoʻshish amalining teskarisidir. Yarim subtraktorning 
mantiqiy tuzilishsi va uning haqiqiy jadvali 3.29-rasmda keltirilgan. 
3.30-rasm. Yarim subtraktorning sxemasi va haqiqiy jadvali 
3.31-rasm. Ikkita yarim subtraktorlardan tuzilgan toʻliq subtraktorning sxemasi 
2
Digital Electronics: Principles, Devices and Applications Anil K. Maini 
© 2007 John Wiley & Sons, Ltd. ISBN-13: 978-0-470-03214-5,
ISBN-10: 0470032146, p.240-244. 

---

86 
3.32-rasm. Toʻliq subtraktorning haqiqiy jadvali va Karno kartasi. 
3.33-rasm. Farq va qarz olishga chiqish uchun Karno kartasi 

---

87 
3.3.5. Arifmetik mantiqiy qurilma
2
 
Ikkilik axborotlarni arifmetik va mantiqiy oʻzgarish amalini bajarish uchun 
maxsus mikrosxemalar mos dasturlar yordamida amalga oshiradi. Ushbu 
mikrosxemalar arifmetik mantiqiy qurilmalar (AMQ) deb nomlanadi. 
Mikroprosessor texnikasi AMQ bazaviy element hisoblanadi. Ulardan koʻchirish 
registri, operativ xotira qurilmalari va boshqa qurilmalar bilan hamkorlikda 
foydalaniladi. 
Arifmetik mantiqiy qurilma (AMQ) - kirish raqamlari bo'yicha turli xil arifmetik va 
mantiqiy amallarni bajaradigan ko'p funktsiyali qurilma 3.34 – rasm.
3.34 – rasm. K155IP3 (74HC181) mikrosxemasining shartli koʻrinishi 
Sxematik ravishda AMQ quyidagicha taqdim etiladi: 
AMQ A0-A3 va B0-B3 raqamlarining kirishlaridan iborat, S0-S3, M, 
boshqarish kirishlari, uzatish kirish C0, chiqish natijasi F0-F3, C4 uzatish 
chiqishi, A=B kodining tengligi chiqishi, tezkor uzatish sxemasi uchun P va G 
ko'rsatkichlari.
AMQning ishlashi quyida ko'rsatilgan operatsiya jadvali bilan 
tasvirlangan. Kirish M bajarilishi kerak bo'lgan operatsiyalar turini aniqlaydi (M 
= 1 uchun, A va B-larda 16 mantiqiy operatsiyalar, agar M = 0 bo’lsa arifmetik 
operatsiyalar bajariladi). ˅ belgisi bilan mantiqiy ko’shis ko'rsatadi, arifmetik 
2
Digital Electronics: Principles, Devices and Applications Anil K. Maini 
© 2007 John Wiley & Sons, Ltd. ISBN-13: 978-0-470-03214-5,
ISBN-10: 0470032146, p.260-261. 

---

88 
qo'shishlar (+) belgisi bilan, ko'paytirish (faqat mantiqiy) "x" belgisi bilan, A1 - 
o'ng tomonga bir raqam bilan o'zgartiriladigan A raqami bilan ko'rsatilgan. 
№ 
operatsiyalar 
S kirish holatlaqri
M kirish holati 
S3 
S2 
S1 
S0 
M=1 
M=0 (С=0) 
1 
0 
0 
0 
0 
А 
А\/1 
2 
0 
0 
0 
1 
А+B 
(А+B)\/1 
3 
0 
0 
1 
0 
А+B 
(А+B)\/1 
4 
0 
0 
1 
1 
0 
0 
5 
0 
1 
0 
0 
А+B 
(А\/A)x(B\/1) 
6 
0 
1 
0 
1 
B 
(А+B)\/A(B\/1) 
7 
0 
1 
1 
0 
АxB\/AxB A-B 
8 
0 
1 
1 
1 
AxB 
AxB 
9 
1 
0 
0 
0 
A+B 
A\/AxB\/1 
10 
1 
0 
0 
1 
AxB+AxB A\/B\/1 
11 
1 
0 
1 
0 
B 
(A+B)\/AxB\/1 
12 
1 
0 
1 
1 
AxB 
AxB 
13 
1 
1 
0 
0 
1 
A\/A\/1 
14 
1 
1 
0 
1 
A+B 
(A+B)\/A1\/1 
15 
1 
1 
1 
0 
A+B 
(A+B)\/A\/1 
16 
1 
1 
1 
1 
А 
A 
AMQ quyidagi operatsiyalarni bajarishi mumkin: 
 
Raqamlarning arifmetik yig'indisi (M = 0 da, 10-sonli operatsiya). 
 
Raqamlarni arifmetik ayirish (M = 0 da, 7-sonli operatsiya). 
 
Raqamlarni taqqoslash - 7-sonli operatsiya C0 = 1 bilan. Agar A = B 
bo'lsa, u holda K = 1, agar A> B bo'lsa, unda C4 = 0, agar A unda C4 = 1 bo'ladi. 
 
S3-S0 kirishlarida M = 1 bo'lganda A raqamining modulini shakllantirish
parallel ravishda, A raqamining belgisi musbat A bilan 1 ga teng, agar A 
manfiy bo'lsa - 0. S = 1 uchun 16-operatsiya bajariladi, S = 0 - 1.
Shuningdek, B raqami uchun (mos ravishda 11 va 6-chi operatsiyalar), ammo 
sizda belgi va uning inversiyasi bo'lishi kerak. 
• A va B sonlarini multipleksatsiyalashtirish. 
M = 1 bo'lganda va 16-chi operatsiyada chiqishda A raqami chiqadi, 11-chi 
operatsiya - B raqami. 1-chi va 6-chi operatsiyalar inversiya bilan 
multipleksatsiyani amalga oshiradi. 

---

89 
 
A sonini 1,5 martaga ko'paytirish - 13 ta operatsiya. 
AMQ razryadini oshirish summatorlarda bo'lgani kabi, ya'ni, AMQ past 
darajadagi C4 uzatish chiqishi AMQ yuqori darajadagi C0 uzatish kirishiga 
ulangan. Ammo raqamlarning razryadlari ko'pligi bilan, operatsiyani bajarish 
muddati razryaddan razryadga o'tkazmalarning ko'pligi sababli ortadi. Ushbu 
jarayonni tezlashtirish uchun tezlashtirilgan uzatish sxemalari deb ataladigan 
maxsus chiplardan foydalaniladi (555ИП4, 564ИП4). Bunday chiplardan biri 4 
tagacha AMQga xizmat qiladi.
AMQ ning G va R chiqishlari tezlashtirilgan 
uzatish sxemaning G va P o'xshash kirishlariga ulanadi va ularning oxirgi 
chiqishlari AMQ uzatish kirishlariga ulanadi.
Past darajadagi AMQ-ning kirish 
kiritish uzatish chipining uzatish kirishiga ulanadi.
Shu bilan birga, barcha AMQ 
larning M kirishlari birlashtirila.
16-bitli AMQ chiqadi. 
3.35 – rasm.Arifmetik mantiqiy qurilmaning mantiqiy sxemasi 

---

90