M. M. Aliyev 2019 raqamli texnika va mikroprotsessorlar

4.1.4. D – triggerlar 
D triggerlari 0 va 1 holatni qabul qilishi uchun 1 ta axborotli kirish (D-
kirish) dan iboratligi bilan yuqorida koʻrib chiqilgan triggerlardan farqlanadi. D-
triggerlarining funksional ma’qulligi shundan iboratki, Q-chiqishisdagi signal 
n+1 taktda D kirish signalining oldingi n taktdagi holatini takrorlaydi va shu 
holatini keyingi taktli impulsgacha eslab qoladi. Boshqacha qilib aytganda, D 
triggeri D kirishidagi mavjud axborotni bitta taktga saqlab qoladi. D toifasidagi 
triggerlar shunisi bilan ajralib turadiki, Q toʻg‘ri chiqishidagi signallar D 
kirishidagi signallarga nisbatan inversli qiymat qabul qiladi. 
D nishoni-ingliz DELAY soʻzining birinchi harfidan olingan va kechiktirish, 
ushlab qolish ma’nosini anglatadi. Shu sababdan, D-triggerlari koʻpincha ushlab 
qolish triggerlari deb ataladi. D triggeri quyidagi qonun asosida ish yuritadi. 
Q
n+1
=D
n 
4.3- jadvalda D-triggerining ish tartibi koʻrsatilgan. 
D-triggerining holati 
4.3-jadval 

---

112 
X shuni anglatadiki, holati “muhim” emas, ba’zan “tilde” deb belgilanadi. 
Qisqartirish birinchi toʻrtta qatorning olib tashlanganligi hisobiga amalga 
oshiriladi. Bu hol taktli impulslarning yoʻqligida axborotni saqlash (ushlab 
turish) holatida sodir boʻladi. Trigger holatining almashishi taktli impulsning 
ta’siri natijasida (C=1) sodir boʻladi. Qisqartirilgan jadval D-triggerning texnik 
koʻrsatmasida va zavoddan chiqqan nishonda keltirilgan boʻladi. 
Agarda sinxron RS yoki JK-triggerining axborot kirishlariga bir vaqtning 
oʻzida oʻzaro inversli D va D signallari yuborilsa, unda ular asosida D-triggerini 
hosil qilish mumkin boʻladi. 
D-triggerida axborotni saqlashni sinxronizatsiya zanjiri ta’minlaydi. Taktli 
kirish orqali boshqaruv statik, dinamik hamda ikkita bosqichli boʻlishi mumkin. 
4.10-rasmda sinxronli D-triggerining mantiqiy tuzilishi keltirilgan. Trigger 
VA-YOʻQ elementi asosida bajarilgan. 3 va 4 elementlar xotira yacheykasini, 1- 
va 2- elementlar boshqaruv sxemasini tashkil qiladi. Taktli impulslar orasidagi 
pauza vaqtida 1- va 2- elementlar yopiq boʻladi va ularning chiqishida q
1
=q
2
=1 
signallari mavjud boʻladi. Agar sxemadagi VA-YOʻQ elementi YOKI-YOʻQ 
elementi bilan almashtirilsa, unda D-trigger hosil boʻladi. Shu turdagi 
triggerlarni sinxronizatsiyalash uchun nol darajadagi taktli impulslar kerak 
boʻladi, impulslar orasidagi pauza vaqtida C kirishida mantiqiy bir bolishi lozim. 
4.10-rasm. Statik boshqaruvli D-trigger( TTL 7474, CMOS 4013)) 

---

113 
Ikkita taktli impuls orasidagi minimal interval t
min
=4t
зд.р.ср
ga teng. 
Maksimal chastota f
max
=1/t
min 
= 0.25 t
зд.р.ср
. 
D – triggerning ishlash vaqtli diagrammasi: 
4.11-rasm. D-triggerining vaqt diagrammasi 
Trigger faqat sinxron signali bilan ishlaydi. C mantiqiy nol boʻlsa, Q 
chiqishi yozma holatni saqlaydi, D girdoshidagi kuchlanish darajasi esa 
uni hech qanday tarzda ta’sir qilmaydi. Sinxronizatsiya ma’lumotiga “1” 
ni yuborsangiz, qurilma “shaffoflik” rejimida ishlaydi - chiqish signali 
darhol kirish signali takrorlanadi. Ammo soat oʻchirilgan boʻlsa, 
kirishning soʻnggi holati tetik xotirasida qoladi va u Q.da boʻladi. Ya’ni, 
“yoping kirish signali” olinadi. 
Dastlab ishlaydigan D-trigger sinxronizatsiya (takt) signalining 
davomiyligini nazorat qilishni talab qilmaydi, chunki signalning old qismi 
C darhol oʻtib ketadi (uzoq vaqt davom eta olmaydi).
Sinxronlash 
signalining old qismidagi ma’lumotlarni eslab qoladigan trigger faqat ikki 
D-triggerlardan, antifazda yuboriladigan takt signalidan tuzilishi mumkin: 
4.12-rasm. 

---

114 
Shunga mos ravishda, mantiqiy elementlarning sakkizta AND-NOT 
va bitta teskari blok yordamida qurilishi mumkin
(4.13-rasm):
4.13-rasm. 
4.14-rasm. Front boʻyicha ishlaydigan D-triggerning vaqt diagramasi 
Ishlash tamoyilini koʻrib chiqamiz. Q' triggerning birinchi chiqishi, Q 
esa ikkinchisidir. Takt signalining birinchi va ikkinchi kiritmalarga teskari 
boʻlishi sababli, keyin biri saqlash rejimida boʻlsa, ikkinchisi kirishdan 
chiqishga ma’lumotni uzatadi.
Diagramma shuni koʻrsatadiki, triggerning 
Q chiqishidagi qiymat faqat sinxronizatsiya (taktli) signalining (C) signal 
tushayotgan tomonida oʻzgaradi.
Ya’ni, sinxronlash signali 1 dan 0 ga 
oʻzgartirilganda Q qiymatida D qiymatidagi kuchlanishga mos keladi.

---

115 
Ushbu qurilma ikkita oddiy qurilmadan iborat boʻlganligi sababli, uning 
an’anaviy belgilari quyidagicha
(4.15-rasm):
4.15-rasm. 
CMOS texnologiyasi asosida ishlab chiqarilgan K561 mantiqiy chiplari 
seriyasida D-trigger to'plamlari mavjud. Masalan 4.16 - rasmda, K561TM2 
chipida bitta korpusda ikkita D-trigger mavjud. K561TM3 chipida allaqachon 
to'rtta D-trigger mavjud. Ushbu mikrochiplar oddiy hisoblagichlar va chastota 
ajratgichlarini qurish uchun ancha qulaydir. 
4.16-rasm.