M. T. Normurodov udk: 553,3(075)


Download 16 Kb.
Pdf ko'rish
bet11/30
Sana08.03.2017
Hajmi16 Kb.
#1922
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   30

7
— £  2
кТ)У2

 energiyalar b o‘yicha taqsimot funksiyasi.
Zarralarning (molekulalarning) tashqi potensial maydondagi taqsimoti
—  Bolsman taqsimoti quyidagicha yoziladi:
n
  = n0e~m°gh/(kT)  yoki 
n -  n0e
~h/{kl} 
bunda  n  va  n()  —  zarralarning  mos  ravishda  h  va  h  = 
0
  balandlikdagi 
konsentratsiyasi.  P  = m0gh  — zarralarning potensial energiyasi.
P =  P0e
- m 0g ( h - h ())/(kT)
bunda:  P  va  P()  mos ravishda  h va  h() balandliklardagi bosim.
Keltirilgan  taqsimot  funksiyalaridan  foydalanib  kofipincha  fizik 
kattaliklarning  o'rtacha  qiymatlari  topiladi.  Taqsimot  funksiyasi  birga 
normallashtirilgan istalgan fizik kattaliklarning o 4rtacha qiymati
<  x  >=  ^xf(x)dx
kabi  aniqlanadi.
Vaqt birligida gazning bitta molekulasiga urilishlarning o 4rtacha soni

Z   >=  л/2ж
/ 2
  • n  <  3   > > 
bunda:  d  —  molekulalarning  effektiv  diametri;  p  —  molekulalar 
konsentratsiyasi;  < $  >  — molekulalarning o ‘ rtacha arifmetik tezligi. 
Gaz molekulasi erkin yugurish  yolining o'rtacha uzunligi:
< /  >= \l[^j2Kd2n)- 
Molekulalarning,  gaz  qatlamining  bir  sirt  elementidan  boshqasiga

d 3
  д  , 
ko‘ chiradigan impulsi  (harakat  miqdori)  dp  — t]— -tszat ?
dz
d 3
bunda: 
/7
  —  gazning  dinamik  qovushqoqligi;  ~~~  —  tezlik  gradiyenti,
dz
AS  —
  sirt  elementining yuzasi;  dt —  ko‘chirish  vaqti.
Dinamik qovushoqlik:
133

Л  -   ~ Р  <
  *9  х  /  > ,
3
bunda:  р  
gazning  (suyuqlikning)  zichligi;  <  Q  >  —  molekulalarning 
betartib  harakat  o ‘ rtacha  tezligi ;  < /  >  —  ular  erkin  yugurish  yo‘ lining 
o ‘ rtacha uzunligi.
-T 

„  
dp 
d9
Nyuton  qonuni: 
r   -  —   =  rj-----AS  ,
dt 
dz
bunda:  F  —  harakatlanuvchi  gaz  qatlamlari  orasidagi  ichki  ishqalanish 
kuchi.
dT
Fure  qonuni:  AQ = -  A ---- S A t,
dx
bunda:  AQ  —  issiqlik  o ‘tkazuvchanlik  natijasida  S — yuzali  ko‘ ndalang 
kesim  orqali,  At  vaqtda  oqib  o ‘tgan  issiqlik  miqdori;  Я  —  issiqlik
dT
o ‘tkazuvchanlik  koeffitsienti;  — - —  harorat  gradienti.  Gazning  issiqlik
dx
o ‘tkazuvchanlik koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi:
bunda:  C v  — gazning  o 4zgarmas  hajmdagi  solishtirma  issiqlik sig4mi.
dn
Fik  qonuni:  Am  -  - D  —-  m{)S • At,
dx
bunda:  Am  -   diffuziya  natijasida  S  yuzali  sirt  orqali  At  vaqtda
dn
ko‘ chiriladigan gaz massasi,  D — diffuziya koeffitsienti,  ——  molekulalar
d x
konsentratsiyasining gradiyenti;  m()  — bitta molekulaning massasi. Diffuziya 
koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi:
D
  = -  <  9 >< I  >
3
134

M asala  yechishga  misollar
l-misol.  Bir  xil  ideal  gaz  molekulalari  ilgarilanma  harakat  o ‘ rtacha 
kinetik  energiyasi  < s> ,  ilgarilanma  harakat  kinetik  energiyasining  eng 
katta ehtimolli  qiymati  e  dan  necha  marta farq  qilishi  aniqlansin.
Berilgan:
T =
  const.
< s ,  >
=  
?
Yechish:  Molekula ilgarilanma harakatining 
o ‘rtacha kinetik energiyasi quyidagi formulaga 
muvofiq aniqlanadi:
<  
s,  > -

s F ( s ) d s
(
1
)
Bu yerda
m
k T
Л (кту2
1
/
,/2
— energiya bo'yicha taqsimot  funksiyasi.  Unda
2
< £ , > =
■J~7r(kT)
V  
H
/ 2
 
*
d s
.
Integral ostidagi ifodani jadvalda beriladigan
00
 

Г  з/ 
..... 
3
  /------
5
/
P
x ^ e ^ d x  = -
7ra
integraldan foydalanib bajaramiz: 
2
<£•;  >=
л[л(кТ)^2
I  \  5
Л
kT j
=  -k T
 
2
(
2
)
(3)
(4)
(5)
Molekulaning  ilgarilanma  harakat  kinetik  energiyasining  eng  katta 
ehtimolli qiymati ec quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi:
1
IrT
if,\

J
(5)  va  (6)  ifodalar yordam ida  so ‘ ralgan  ifodani tuzamiz:
<  8  > 
?
kT
kT
2-misoL  Havoda muallaq turgan zarralaming har birining massasi  10~18g 
ga teng. Agar balandlik  10  m  ga  orsa,  zarralarning konsentratsiyasi  necha 
marta kamayadi?  Havoning harorati  300  K.
Berilgan:
m =
10
_
18
g =
10~21
 kg; 
Ah  = h2 - h x
  = 1 0   m; 
T
 =  300  К
i- =  ?
Pi
Yechish:  Zarralarning tashqi potensial 
maydondagi taqsimoti,  Bolsman
taqsimotidan  foydalanib zarralarning
dastlabki  hx balandlikdagi konsentrat-
siyasini  aniqlaymiz:
nx
  =  nQe
- m g h x  / ( k T )
(
1
)
Xuddi shuningdek  h2  balandlikda zarralar konsentratsiyasi:
n2  = n 0e - mgh' m )
  , 
(
2
)
bunda:  n0  — zarralaming  h  =  0  balandlikdagi (Yer sirtidagi) konsentratsiyasi.
H
l
(
1
)  va  (
2
)  yordamida 
nisbatini aniqlaymiz:
/7-)
- m g h { / ( k T )
П \ 
П 0 е
______________  _  
m g ( h 2 - h { ) / ( k T )   _  
mg t± h /( k T )
- mgh2 / ( k T ) 
^  
^
п2 
п0е
 
* 2
(3)
136

(3) ga berilganlarni va Bolsman doimiysining qiymati  к  -  1,38 *10 
23
 —  ni
К
q o‘yib, quyidagini olamiz:
=   exp(lО '21  • 9,8 • 10 /(1,38 • 1 O'23  • 3 0 0 ) ) «   ex p(l0 “19  /(4,14 • 10~21)) =  e 2U5  =   1,5 • 109
ni
_   i   с  
1
  a 9
Javob: 
marta.
3-misol.  Harorati  310  К  bo‘lgan  azot  80  mkPa bosim  ostida turibdi. 
Shunday sharoitda saqlanadigan azot molekulasining o ‘rtacha erkin yugurish 
yo‘li < /  >  aniqlansin.
Berilgan:
F=310  K;
P
 =80  mkPa
=8
 • 10_
5
Pa.
< /  >
= 9
Yechish:  Gaz  molekulasi  erkin  yuguri- 
shining o ‘ rtacha uzunligi 
< / > =  
1
ifoda yordamida aniqlanadi.  Bu yerda:  d — molekulaning effektiv diametri, 
azot uchun  d = 0,38 •
 
10

9
m,  n — hajm birligidagi  molekulalar  soni, ya’ni
N
n = V

 
(
2
)
Molekulalarning  umumiy  soni  N 
ni  topish  uchun  gaz  holati 
tenglamasidan foydalanamiz:
P V ^ — RT = ~ k - N AT =  t^ - k T  = NkT
 
(
3
)
М
М
М
 
’ 
w
mN
Ushbu almashtirishda  R  = к • N A  va  N = 
**  dan foydalandik.  N A
— 
Avogadro  soni,  к = 1,38 • 10
-23
 J I К  —  Bolsman  doimiysi.  (3)  dan  N 
P V
ni topib  N  = -------  (2)  ga qo‘yamiz:
kT
P
n
  -  —  
(4)
kT
137

va  molekulalarning  konsentratsiyasi  uchun  ifodani  topamiz.  (4)  ni  (1)  ga 
qo‘yib,
/  _  
kT
-Аж r -p
 
(5)
ni  olamiz.  (5)  ni  kattaliklarning oMchamlari  yordamida tekshiramiz:
1
  —
[d2][P]
 
lm   -lP a  
2
_N.
m
2
Kattaliklarning qiymatini  (5)  ga qo‘yib  olamiz:
1,38  10 
23
  -310 
4,3 • 10
2
< /  >= -
7
= ------------------------------------------ m = ------------ m = 62,3m.
л /2 -3 ,1 4 -(0 ,3 8 -10“9) 2  -8 -1 0
' 5
 
6,9
Javob:  < /  >=  62,3m.
4-misol.  Agar  vodorod  molekulasi  erkin  yugurish  yo‘lining  o ‘ rtacha 
uzunligi  Ism bo‘lsa,  siyraklashgan vodorodning zichligi aniqlansin.
Berilgan:
< /  >= 
1
  sm =
10
-
2
m.
Yechish:  Ma’lumki,  zichlik quyidagi 
ifoda yordamida aniqlanadi:
m
p  = y .
 
(
1
)
Gaz egallagan hajmni molekulalar konsentratsiyasini aniqlash formulasi
N
 
1
n  =
 —   dan topsak,
V
r   =   ~ .
 
(
2
)
n
__
  n
Agar  o ‘z  navbatida  N=vNA  va  v 
ligini  nazarda  tutsak,  hajm
uchun quyidagi ifodani olamiz:
138

У
  -   ^
  -   m ' N A

Mn
(3)

n • M
(3)  ni  (1)  ga  q o ‘ yib  olam iz:
P
m ■
 N a 
M   -n
(4)
N
a
ka 
,
bu yerda:  M= 2 ■ ] 0  ——  vodorod molyar massasi,  N  ,  = 6,02 -10  mol 
mol
— Avogadro soni.  (4)  ifodadagi konsentratsiya n ni  masala shartida berilgan 
erkin yugurish yoiining o ‘ rtacha  uzunligi   orqali  ifodalaymiz:
< l >
 
1
л/27vd.~>n  '
Bundan 
n
 = —j= — ----------. 
(5)
V
2 ® / 2
  < /  >
(5)  ni  (4)  ga qo‘yamiz:
M
^
 
л/
2
nd2  < I  > N A
  ’ 
^
bu yerda  d = 0,28 -
10
~9m  —  vodorod  molekulasining  effektiv diametri. 
(
6
)  ning to‘g‘ riligini oichamliklar yordamida tekshirib ko‘ ramiz:
i
i
г  п _  
[M ] 
_
_______ m ol 
_  j
[d2][l][NA]
 
lm
2
  - l m - l m o r
1
 
m
3
va to‘g‘ riligiga ishonch hosil qilgach,  kattaliklarning son qiymatlarini unga 
qo‘yamiz:
p -  

2 ' 1Q~3
______________ J ^  = i 5 5 . i o - 6M  = i 5
5
l i i .
л/2 • 3,14 -(o,28 • 10~9) • 10
“2
  • 6,02 • 10
23
  m
3
 
m
3
 
’ 
m
3
139

N g
Javob:  /0 = 1,55—
.
m
5-misol.  Agar  havoning  zichligi  0,05kg/m3  bo‘ lsa,  280K  haroratda 
Ism
1
 hajmdagi havo molekulalarining, 5s davomida o ‘zaro to‘qnashishlaming 
o ‘ rtacha soni aniqlansin.
Berilgan:
p=0,05  kg/m3;
Г =280  К;
V = \
  sm
3
=10_t
  =5  s.___________
Z = ?
Yechish:  Biror  Khajmdagi  molekulalarning 
t vaqt davomida to‘qnashishlarining o'rtacha 
soni quyidagicha aniqlanadi:
Z  = —  <  z  > -n-V -t
2
(
1
)
Bu yerda:  < 
2
  >  — vaqt birligida gazning bitta molekulasiga urilishlarining 
o ‘ rtacha soni bo'lib,
< Z  >=
<  9   >
(
2
)
<   С  >
ifoda yordamida aniqlanadi.  <  Q  >  molekulaning 
0
‘ rtacha arifmetik tezligi
kT
2 kT
(3)
7HT1 
\ Л р х -  V m  ■ V
Ushbu ifodani olishda  m  =  p x  • Vm
  ■
 v munosabatdan foydalandik:
p x  —
  havoning  zichligi,  V„,  - 2 2 ,4 - 1 0
m
m o l
bir  mol  gazning
hajmi,
4 - 2 3  
J
v  —
  gazdagi  mollar soni;  к  =  1,38 -10 
------- Bolsman  doimiysi,
К
< / >  —  erkin  yugurish  yo'lining 
0
‘ rtacha  uzunligi.  Uni  dinamik 
qovushqoqlik ifodasi
V  = ^ P x < 9 x l >
140

dan  aniqlaymiz.  Havo uchun 
7 j x
 
= 17,2 -10  6 Pa • 
s  
.
< ; > = —


<4)
Px  < & >
(4)  va  (3)  ni  (2)  ga qo'yib  quyidagini  olamiz:
P x < 9 > 2 
p x 
2kT
 
2
 
kT
<  Z   > =  — ------------- = ------------------- = ----------------/cv
З
/7
 
3t]  npxVmv 
3  nrjVmv '
Molekulalarning konsentratsiyasini  esa quyidagi munosabat yordamida 
aniqlaymiz:
N  
vN
n =
 —  = — — 
(
6
)

V  ’
 
W
bu  yerda:   = vNA ligidan  foydalandik,  N 4  = 6 ,0 2 -1 0
23
 m o l
-1
  _  
Avogadro soni.
(5)  va  (
6
)  larni  (1)  ga qo‘yib  Z  uchun  quyidagi  ifodani  hosil  qilamiz:
1
  2 
kT 
v
N
a
 
N A - k - T - t
2 Ъ   щ У ту  V 

ЪщУт
 

(7)
Topilgan ifoda yordamida ning o ‘lchov birligi hosil bo‘lishini tekshirib 
ko‘ ramiz:
m  
[ ^ ] W F K < ]  
l m ° f ' 
' ' к   '1 K 'U 
,  N- m
m v j
 
1P a. s . j n L  
J i . m. r
mol 
m
va kattaliklarning son qiymatlarini  (7) ga q o‘yamiz:
^ marta.
Javob:  Z  = 3,15-10“9marta.
4 - 1 0 ”"'
6 ,0 2 -1023- 1,38-lO "23-2 8 0 -5  
9
3 -3 ,1 4 -1 7 ,2 -1 0 "6 -2 2 ,4 - 1 0 '3 
’ 
’ 
'
141

6
-misol.  Azot  diffuziyasi  D:  1)  normal  sharoitda;  2)  P=100Pa  bosim 
va  Г=300К haroratda  hisoblansin.
Berilgan:
1)  P = 101325  Pa; 
7=273,15  K;
2)  P = 100  Pa;
T
 =300K.
£>=?
Yechish:  Diffuziya (diffuziya 
koeffitsienti) quyidagi formula 
yordamida aniqlanadi:
D =  —  <  3   >< I  >
О
J
(
1
)
bunda:  <  $  >  — o ‘ rtacha arifmetik tezlik
<  3 >=
{
m
7tm
(
2
)
va  < /  >  erkin yugurish  yo'lining  o ‘ rtacha  uzunligi
1  =
 
1

Ъ
n c C -n  
(2)  va  (3)  ni  (1)  ga  qo‘ yib,  quyidagini  olamiz:
\UT
 
1
(3)
D
  =
mn
(4)
J
Bu  yerda:  к  = 
1
  38-10 
23
 —  ~  Bolsman  doimiysi,  m -  46,48 -10  ’  k g —
К
azot molekulasining massasi,  d= 0,38 • 10'9m — azot  molekulasining effektiv 
diametri,  n  —  molekulalar  konsentratsiyasi  bo‘ lib,  oldingi  masalada 
ko'rsatilganidek aniqlanadi

PN ,
 
n  -
 —  =  
11. 

RT
(5)  ni  (4)  ga qo‘yib,  quyidagi  olamiz:

RT
(5)
D  = -  
* L
3  \nm  nd  PN л
(
6
)
bu  yerda:  Д/  = 6,0 2 -10
23
 mol 
1
  _   Avogadro  soni,  ^ = 8,31
J
К ■
 mol
142

J
Kattaliklarning  o ‘ lchamlari  yordamida  (6)  ni  tekshiramiz:
[k]/ 2 [ T] / 2 [R]
[D]
1
к
к -mol  _  
[ u ] / 2 lJm
= ii5-
[ m / 2[ d 2] [ P ] [ N A]
 
[lkg]^  lm2 - l P a - ш о Г 1 
[lkg]^  l H - m  
s
va topilgan  ifodaning to‘g‘ riligiga ishonch hosil  qilingach,  kattaliklarning 
qiymatlarini qo‘yamiz:
=   2 
1 ,3 8 - 1 0 - - 2 7 3 ,1 5   -------------------- 83 Ь 2 7 3 Л 5 __________ ^  =  9 0 . 10з т 1
'  
3 \   3,14-46,48-10 -”  
3,14(0,38-10  )  • 101325-6,02-10  ’ 
s

1,38-10 
-300 
8,31-300
2)  
= - J —
----------------
ТГ
----------------- ---------------------- ^  = 
0,061 —

 
3  V 3,14-46,48-10~‘ 7  3,14(0,38-10  ; ) 2 -100-6,02-1023 
s '
Javob: 
1
)  D  = 9 0 - 1 0 5 — ;  2)  D  = 0 ,0 6 1 —
.

s
Mustaqil yechish  uchun  masalalar
1.  Ideal  gaz  molekulalarining  tezliklari  bo‘yicha  taqsimot 
qonunidan  foydalanib,  molekulalarning  o ‘ rtacha  arifmetik  tezligi
< $   > aniqlansin.  [д /
8
£Г /(w/w0).J
2.  Tezliklari  noldan  to  eng  katta  ehtimolli  tezlik  3e  ning  yuzdan  bir 
bo‘lagigacha  oralig‘da joylashgan  ideal  gaz  molekulalarining  nisbiy  soni 
CO
aniqlansin. £
7,52
 ■
 10“7.]
3.  Harorat  bir  foizga  o ‘zgarganda  ideal  gaz  molekulasi  impulsining  eng 
katta  ehtimolli  qiymati  Pe  necha  foizga  o ‘zgaradi.  [0,5  foizga.]
4.  Ideal gaz molekulalarining energiyalar bo‘yicha taqsimot funksiyasidan
foydalanib,  molekulalar energiyasining eng katta ehtimolli qiymati  s e topilsin. 
[1/2  kT.]
5.  Energiyalari  0  da  0,01  gacha  oraliqda  joylashgan  molekulalarning 
massasi  m  aniqlansin.
6.  Havoda  muallaq  turgan  chang  zarralarining  har  birining  massasi 
1018g.  1  m  balandlikdagi  chang  zarralari  konsentratsiyasi  nx  ning,  uning 
0  dagi  konsentratsiyasi  n0  nisbati  0,787  ga  teng.  Havoning  harorati  300  K.
143

5,97 -10
2
mol ' ' ]
7.  Uchayotgan  vertolyot  kabinasidagi  barometrning  ko‘ rsatishi,  uchish 
maydonchasidagi  barometr  k o ‘ rsatishining  0,9  qismiga  teng.  Havoning 
harorati  290  К  va  balandlikka  b og‘ liq  emas,  deb  hisoblash  mumkin  b o ‘ lsa, 
vertolyot  qanday  balandlikda  uchayotganligi  aniqlansin.  [885  m].
8.  Hajmi 51 b o ‘ lgan  idishda  massasi  0,5g azot gazi bor.  Azot  molekulalari
erkin  yugurish  y o ‘ lining  o ‘ rtacha  uzunligi  <   /  >  topilsin.  [1,16  mkm].
9.  N orm a l  sh aroitda  Is  vaqt  d a v o m id a   k islo ro d   m o le k u la sig a
urilishlarning  o ‘ rtacha  soni  < Z >   topilsin.  [з,7 • 10 9^"1.]
10.  Harorati  300  К  b o ‘ lgan  va  5  kPa  bosim  ostida  turgan  vodorod 
molekulalari  erkin  yugurishining  o ‘ rtacha  davom   etish  vaqti  < r >  
aniqlansin.  Vodorod  molekulasining  diametri  0,28  nm  ga  teng  deb  qabul 
qilinsin.  [13,3  ns.]
11.  Normal  sharoitdagi  kislorodning  diffuziya  koeffitsienti  D  aniqlansin. 
[9,18  •  10-6m 3.]
12.  Normal  sharoitda  geliyning  issiqlik  o ‘ tkazuvchanligi  Я aniqlansin. 
[3 8 ,6 M W /(m   • K).J
13.  Agar  ma’ lum  sharoitda  azotning  dinamik  yopishqoqlik  koeffitsienti 
lOmkPa • s b o ‘ lsa,  shu  sharoitda  azotning issiqlik o'tkazuvchanlik koeffitsienti
X
 aniqlansin.  [7,4 2M W /(m   • K).J
14.  Quyidagi jarayonlarda  diffuziya  D  ning,  dinamik  qovushqoqlik  ?]
ning  va  issiqlik  o ‘ tkazuvchanlik  Л  ning  harorat  ga  bog‘ liqligi  aniqlansin: 
1)  izobara,  2)  izoxora.  Bu  boglanishlar  grafiklarda  tasvirlansin.
15.  Quyidagi  jarayonlarda  diffuziya  D  ning,  dinamik  qovushqoqlik  7]
ning  va  issiqlik  o4kazuvchanlik  A  ning  bosim  R  ga  bogiiqligi  aniqlansin: 
1)  izoterma,  2)  izoxora.  Bu  bog‘ lanishlar  grafiklarda  tasvirlansin.
Shu  berilganlar  b o ‘ yicha  Avogadro  doimiysi 
N A
  ning  qiymati  topilsin.
144

l l - § .   Termodinamika  asoslari
Asosiy formulalar
Gazning  o'zgarmas  hajmdagi  va  o czgarmas bosimdagi  molyar issiqlik 
sigMmlari:
C , = - R ,
Download 16 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   30




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling