M. T. Normurodov udk: 553,3(075)
Download 16 Kb. Pdf ko'rish
|
3 214 1 7 -§ . 0 ‘ zgarmas elektr toki Asosiy formulalar 0 4zgarmas tokning kuchi: , - 9 . t ’ bunda: Q — o ‘ tkazgichning k o ‘ ndalang kesimidan tv aqtda o ‘ tadigan elektr zaryadi. Elektr tokining zichligi: bu yerda: S — k o cndalang kesim yuzasi, к ~ y o ‘ nalishi musbat zaryad tashuvchilar y o ‘ nalishi bilan mos keluvchi birlik vektor. Bir jinsli o'tkazgichning qarshiligi: bunda: p ~~ o ‘ tk azgichn in g solish tirm a qarshiligi, / — u zu n ligi, S — k o ‘ ndalang kesim yuzasi, / — solishtirma o ‘ tkazuvchanlik. Solishtirma qarshilikning tempraturaga bog'liqligi: p va p 0 lar m os ravishda t va O 0C lardagi solishtirma qarshiliklar, a ~ qarshilikning termik koeffitsienti. 0 ‘ tkazgichlar ketma-ket ulanganda um um iy qarshilik: p = p 0(\ + at), n 0 ‘ zkazgichlar parallel ulanganda um um iy qarshilik: 1 « 1 Ikkita o ‘tkazgich parallel ulangan holida: 215 Rr = /г, + r 2 ' О т q on u n i: zanjirning bir jinslim as qism i uchun / = (^1 - ^ ; ) + g|2 = U_ R ~ R ’ zanjirning birjin sli qismi uchun / = P r z h . = ! ± . R R ' v o p iq zan jir u chun (<^ = cp 2 ) Bunda: ( 1 ) — zanjirning qism i uchlaridagi p oten siallar farqi, 8 V ~ shu qismga kiruvchi manbaning EYuK, U — kuchlanish, R — qarshilik, s ~ zanjirdagi barcha manbalarning EYuK. Kirxgofning birinchi qoidasi: tugunda q o ‘ shiluvchi tok kuchlarining algebraik yig‘ indisi nolga teng: n 1 = 1 Kirxgofning ikkinchi qoidasi: Y opiq konturda, konturning barcha qismlaridagi kuchlanishlarning algebraik yig'indisi EYuK laming algebraik yig'indisiga teng: 1 ‘ Л - Ь : i =I /=1 n — aktiv qarshiligi b o ‘ lgan qismlar soni, к — tok manbai soni. 0 ‘ zgarmas tok zanjirida / vaqtdagi ish: A = IUt ■ Tokning quwati: P = I U • Joul—Lens qonuni: 216 О = I R t , (? — / vaqtda zanjir q ism id a ajraladigan issiqlik m iq d o ri. M asala yechishga misollar 2-misol. Shuntlangan a m p erm e tr 10 A ga ch a tok k u ch in i o ‘ lch a y d i. A g a r am p erm etrn in g qarshiligi 0 ,0 2 Q v a shunt qarshiligi 5m Cl b o ‘ lsa, a m p e rm e tr shunsiz qan d ay en g katta tok kuchini oMchashi m u m k in ? Berilgan: /,= 10 A; RA=0,02Q =20.10"3Q; Дл./; = 5 m Q = 5 - l ( T 3 Q . 7=7; Yechish: A m p erm etr o 'lch a sh m u m kin b o ‘ lgan eng katta tok kuchi O m qon u n i y o rd a m id a aniqlanadi (4 5 -r a s m ): i = — R a ( i ) har ikkala h old a ham kuchlanish bir xillligini nazarda tutib, shunt ulangan h o i u ch u n (4 5 -ra sm ). O m q o n u n in i y o z a m iz (shunt am perm etrga parallel u la n a d i): U_ R ” yok i U = LR'. ( 2 ) Bu yerda: R ' u m u m iy qarshilik b o ‘ lib, parallel ulangan a m p e rm e tr va shunt u ch u n qu yidagich a top ila d i: R f = R A ' R sh R A + Rsh (3) (2)va (3) larni (1) ga q o ‘ ysak, quyidagini olam iz: l J * R ' I o - R a - R*h R, R a (R a + Rsh ) R a + R* Demak, h- Rsh R a + Rsh Berilganlarni (4) ga q o ‘ yib hisoblaym iz: (4) 217 IQ -5 - 10 _ _ д _ 1 2 л _ 2 а 2 0 - 1 0 _J+ 5 - 1 0 _J 25 Javob: / = 2 A . ~(D~ b) 4 5 -r asm 3 -m iso l. K e tm a -k e t ulangan g ‘ altak va a m p erm etr tok m anbaiga ulangan. G ‘ altakka ichki qarshiligi 4k Q boMgan voltm etr ulangan. A m p e rm e tr 0,3 A tok kuchini, voltm etr esa 120 V kuchlanishni k o ‘ rsatadi. G ‘ altakning qarshiligi topilsin. A gar g ‘ altakning qarshiligini hisoblashda voltm etrn in g qarshiligi hisobga olin m a sa , xatolik n ech a foiz n i tashkil qiladi? Berilgan: R v = 4 Ю = 4 • 10 3 Q ; / , = 0,3 A; IJy = 120V. R„- = ? A R • 100 % Yechish: G ‘ altakning qarshiligini zan jir- ning bir qism i u ch u n O m q o n u n id a n foydalan ib topish m u m kin: R . . = U .,. 77 lA ( i ) Shu bilan birga J 0 — ( v > - : ajh и 4 6-ra sm T Uy — ^A ' Ry U y g‘ " F " Rv Rv (2 ) ni (1 ) ga q o ‘ yib ola m iz: U y R v s' i a -R v - u v - ( 2 ) (3) 218 Agar voltm etrning qarshiligi hisobga olinmasa, 1A = / . b o ‘ ladi va U v Unda AR = R . - R ' = R . . - — , f. J . U y Endi s o ‘ ralgan nisbatni tuzsak — = i - i = i - R , V 7, ni hosil qilamiz. Berilganlarni (3) va ( 6 ) larga q o ‘ yib olam iz = 1 2 0 - 4 - 10------ ^ = 444 A q ' 0 ,3 -4 -1 0 J - 1 2 0 ' ’ (4) (5) (6) A R • 1 0 0 % = 120 4 4 4 .4 -0 .3 1 0 0 % = 0,1 - 1 0 0 % = 1 0 % . AR Javob: Re. = 4 4 4 ,4 Q ; — • 1 0 0 % = 1 0 % . 4 -m isol. Tashqi qarshilik 80 Q b o ‘ lganda zanjirdagi tok kuchi 0,8 A , tashqi qarshilik 15 Q b o ‘ lganda tok kuchi 0,5 A ga teng b o ‘ ladi. E YuK manbayining qisqa tutashuvdagi tok kuchi I q, aniqlansin. Berilgan: R{ = 8 0 Q ; 7, = 0 ,8 A ; R2 = 1 5 Q ; / 2 = 0 ,5 A I = ? q> Yechish: Qisqa tutashuv holida R=0 b o ‘ ladi va to ‘ la zanjir uchun O m qonuni , s I « = - 0 ) r k o ‘ rinishni oladi. Bu yerda s — EYuK , r — manbaning ichki qarshiligi. 219 £ I е /, = ---------- , va / , = Dastlabki ikki hoi uchun O m qonunini yozam iz: 1 /?, + r ’ 1 R2 + r yoki bulardan £ = / , (Rt + r), va £ = J2(R2 + r ) ( 2 ) Bu tengliklarni tenglashtirib, I l(R] + r ) = I 2(R2 + r ) , va undan r ni topsak, I 2R1 — /. R, r = ^ . (3) I - I i \ l 2 (3) ni (2) ga q o ‘ ysak s uchun topamiz: £ = —1----- =----- =--------— (3) va (4) larni (1) ga q o ‘ yib quyidagini olam iz: (4) / , / 2 (Д 2 - Д , ) 1,1 I 2R2 - I XRX ■ (5) Kattaliklarning son qiymatlarini q o'y ib hisoblaymiz: I _ 0 , 8 - 0 , 5 ( 1 5 - 8 0 ) л _ 0 , 4 ( 1 5 - 8 0 ) л _ 0 1 б л 0 , 5 - 1 5 - 0 , 8 - 8 0 7 , 5 - 6 4 Javob: I q, = 0 , 4 6 A . 5-m isol. E YuK lari 12 V; 5 V; 10 V va ichki qarshiliklari teng 1 Q b o 'lg a n uchta batareya bir xil ismli qutblari bilan o 'z a r o ulangan. Tutashtiruvchi simlarning qarshiliklari juda kichik. Har bir batareyadan oqayotgan tok kuchi aniqlansin. 220 г, = 12V; = 5V ; e3 = 1 0 V ; r = /• = r2 = r 3 = Ю . Berilgan: / . = ? A = ? I, = ? Y e c h is h : B a ta re y a la r n in g u la n ish i va toklaming y o 4nalishi 47-rasmda ko'rsatilgan. D n u qta u ch u n K irx g o fn in g b ir in ch i qoidasini yozam iz: I 2 - / 3 = 0 - 0 ) Zanjirning ABDS qismi ^ 2^2 ^ \ 8 \ 8 2 va SDFE qism lari u ch u n K irx g o fn in g ikkinchi qoidasi: ^ 3^3 1 2^2 8 ъ ^*2 * Bu u ch ta, uch n o m a ’ lum li ( / 1?/ 7, / 3) tenglamalardan sistema tuzsak, A - / 1 + /2 -/3 —0, /[Г] + 12^2 ^*1 ^*2 ’ 12 ^ 2 ^ 3 * 3 ^*2 * (4) D 47-rasm Bu tenglamalar sistemasini Kram er usulida yechsak: - 1 1 - 1 0 1 - 1 A = Г\ Г2 0 II rn 1 II £x - S 2 r2 0 0 r2 >\ — 6 " 2 1 2 ^3 = -9 ; 1 О 1 - 1 + 1 0 и 1 О II C N 7 и Г\ Г2 8\ ~ 82 0 83 - s 2 r3 0 r2 £3 - 8 2 = - 3 . Bu yerda rx = r2 = r 3 = 1 Q va ^ - f 2 = 7 F ; £ъ ~ £ 2 ~ ^ ekanligi hisobga olingan. Kramer formulalari yordamida quyidagi topam iz: 221 I = ------- A = 4 A : Д - 3 - ^ = — A = 1 A Д - 3 Javob: /, = З А ; I 2 = 4 A ; 7 3 = 1 A . 6 -m isol. Elektr qaynatgichning chulg‘ ami ikki qismdan iborat. Faqat birinchi qismi ulanganda suv 15 min da, faqat ikkinchi qismi ulanganda esa, shuncha suv 30 min da qaynaydi. Agar ikkala qism ham: 1) ketma- ket; 2 ) parallel ulansa shu suv necha minutda qaynaydi? Berilgan: Yechish: Barcha hollarda qaynavdigan suvning miqdori bir xil b olga n id an , qaynatish uchun t j - i b m m - v U U s , zarur bo'lgan issiqlik miqdorlari ham teng t2 = 30 m in = 1800s. b o ‘ ladi, ya’ ni Jou l-L en s qonuniga m uvofiq birinchi qismdan ajraladigan issiqlik miqdori Q = Q i = Q 2 = Q H =Qi >- d ) ( 2 ) Q = I 2RA> (3) ikkinchi qismdan Q = l 2R2tv (4) Ketma-ket ulangan Q = I 2-Rkktkk= I 2( R ^ R 2)tkk, (5) va parallel ulangan hollar uchun (6) 222 (3)va (4) larni tenglashtirib o la m iz r 2 n v т 2 Bundan I R\l\ = I R2t2 > yoki /?,/, = R2t2 ■ M (7) (4 ) va (5) larni tenglashtirib ola m iz : I 2R2t2 = / 2 ( R { + Д 2 )/* * , yoki R 2t2 = (7?l + Д 2 ) / , , . Bundan £• e R 2t2 R. + R1 (7) ni e ’tiborga olsak tkk uchun topam iz hk ~ t\ + t 2 Shuningdek (4) va ( 6 ) larni tenglashtirib (R] + R2) ' t 2 ( 8 ) tP — - R* va (7) ni e ’tiborga olib t p uchun topam iz: h k — 900 + 1800 (9) l q o s = 600s = lOm in; t p — 1 1 Ч- 1 2 • Berilganlarni ( 8 ) va (9) larga q o ‘ ysak. 9 0 0 -1 8 0 0 tp = 900s + 1 800s = 2700s = 4 5m in . Javob: tkk = 1 0 m in ; tp = 4 5 m i n . 7-misol. Qarshiligi 12 Q b o ‘lgan o ‘tkazgichdagi tok kuchi 10 s davomida 5 A dan 0 gacha bir tekisda kamayadi. Shu vaqtda o ‘tkazgichdan qancha issiqlik m iqdori ajraladi? 223 Berilgan: Yechish: O 'zgaru vchan tok uchun J o u l-L e n s R = 12 Q ; qon u n ig a m u vofiq cheksiz kichik /, = 5A; dt vaqtda o ‘ tkazgichda ajraladigan issiqlik m iqd ori: /= 0 dO = I 2(t )- Rdt. (1) Д / - 1 Os A g ar o ‘ zgaruvchan ekanligini nazarda tutsak, Q = ? uni ch iziq li funksiya sifatida tasvirlashim iz m u m k in: 1 ( 0 = к -t. ( 2 ) к koeffitsiyenti qu yidagich a aniqlanadi: Д / I - h к = A t A t (2 ) ni (1 ) ga q o ‘ yib top a m iz: d O = k 2R t 2dt ■ (3) (4) At = / - 10 ekanidan t 0 = 0 dan r = 10s oraliq uchu n integrallab so'ra lga n issiqlik m iq d orin i top a m iz: Q = \ k 2 R t 2dt = k 2R f y 2dt = ]- k 2 R t :' _ (3 ) ni (5 )ga q o ‘ ysak, 0 = - —' о J V i - h A t R t ( 5 ) (6) И = Й г М Г = ^ - Ш - 183 = 1 А 2 - 0 - 8 = П . [t\- I s - B erilg a n la rn i h a m d a A t = t - t 0 — / e k a n lig in i h is o b g a o lib , quyidagini top a m iz: £ = i ( 0 - 5 ) 2-12-10J = 1000J = lkJ. 3 Javob: Q = 1 kJ. 224 Mustaqil yechish uchun misollar 1. O 'tkazgichdagi tok kuchi 5 s davom ida 0 dan 2 A gacha tekis o ‘ sadi. 0 ‘ tkazgichdan o ‘ tgan zaryad m iqdori aniqlansin. [5C .] 2. K o ‘ ndalang kesim yuzasi 1,6 m m 2 b o ‘ lgan o ‘ tkazgichdan 2s davom ida 2 - Ю 19 ta elektron o ‘ tdi. T o k zichligi aniqlansin. [ l A / m m 2.] 3. U zunligi 20 m b o ‘ lgan tem ir sim ning uchlariga 16 V kuchlanish q o ‘ yilgan. U n ing k o ‘ ndalang kesim yuzasidan bir sek u ndda o ‘ tadigan elektronlar soni aniqlansin. [ 5 - 1 0 25-] 4. Uchta Rr R„ R1 qarshiliklar o ‘ zaro parallel ulangan. A m perm etr esa qarshiliklar batareyasiga ketm a-ket ulangan. Agar R = 2 Q , R = 6 Q b o ‘ lsa, unda Rf dan oqadigan tok I ,—0,5 A b o ‘ ladi va am perm etr 1=1,5 A ni k o ‘ rsatadi. qarshilik va R„ R ? qarshiliklardan oqadigan tok kuchlari I } I2 lar aniqlansin. [ 3 Q ; 0,75 A ; 0,25 A .] 5. K u chlanishi 100 V b o ‘ lgan m anbaga qarshiligi 2 к Q b o 'lg a n g ‘ altak va voltm etr ketma-ket ulangan. V oltm etr 80 V ni k o £rsatdi. G ‘ altakni boshqasi bilan alm ashtirishganda voltm etr 60 V ni k o ‘ rsatadi. Ikkinchi g ‘ altakning qarshiligi topilsin. [7 5 0 Q . ] 6. Batareyaning EYuK 12 V. T o k kuchi 4 A b o ‘ lganda uning FI К 0,6 b o4 sa , batareyaning ichki qarshiligi aniqlansin. [ 1 , 2 Q . ] 7. 3 1.3 tok kuchida akkumulyatorlar batareyasining tashqi zanjirida 18W quvvat ajraladi, l A t o k kuchida esa, m os ravishda 10W. Batareyaning E Y u K va ichki qarshiligi aniqlansin. [12 V, 2 Q . ] 8. Batareyaning E Y u K 20V. T ashqi zan jirn ing qarshiligi 2 Q , tok kuchi 4 A. Batareyaning F IK topilsin. Tashqi qarshilik R ning qanday qiym atida F IK 99% ga teng b o ‘ ladi? [0,4; 2 9 7 Q . ] 9. 15 Q qarshilikli o ‘ tkazgichdagi tok kuchi 5 s davom ida 0 dan biror maksimal qiymatgacha bir tekisda o ‘ sadi. Bu vaqtda o ‘ tkazgichdan 10 kJ issiqlik m iqdori ajraladi. Shu vaqt o r a lig i uchun o ‘ tkizgichdagi tok kuchining o ‘ rtacha qiymati ( I ) topilsin. [10 A .] 10. 0 4 k a zg ich d a g i tok kuchi 10 s vaqt davom ida 0 dan biror maksimal qiym atgacha bir tekisda ortadi. Bu vaqt ich ida o ‘ tkazgichda lkJ issiqlik m iqdori ajraldi. Agar o ‘ tkazgichning qarshiligi 3 Q b o ‘ lsa, undagi tokning o ‘ sish tezligi aniqlansin. [ 1 A /s .] 225 1 8 - § . Metallarda, suyuqliklarda va gazlarda elektr toki Asosiy formulalar Z a ry a d tash u vch ilar batartib harakatin in g o ‘ rtacha tezlig i (J/)^ konsentratsiyasi n va tok zich ligi j orasidagi m unosabat: j = e • n{V) , bu yerda: e = 1,6 • 1СГ 19 С — elem en tar zaryad. O m q o n u n in in g differensial k o'rin ish i: 1 = r t Y — solishitirm a o ‘ tkazuvchanlik, E — elektr m a y d on k uchlanganligi. J o u l—Lens q o n u n in in g differinsial k o ‘ rinishi: со = у E 2 , со — en ergiyaning hajm iy zichligi. Solishtirm a elektr o ‘ tkazuvchanlik 1 e 2(l)n r = - -------- 2 m • и ifod a bilan aniqlanadi. Bu yerda m — elek tron n in g massasi, < / > — o ‘ rtacha erkin yugurish uzunligi, и — issiqlik betartib harakatining o'rtach a tezligi. V id em a n -F ra n s qon un i: Я , k 2 — = j — / . у e~ Bunda: Д — solishtirma issiqlik o ‘ tkazish koeffitsienti, к — Bolsman doim iysi, T — absolyut harorat. Termoparada vujudga keladigan issiqlik E YuK s - a • AT = a(T { - T 2) , bunda: a — solishtirma issiqlik E YuK yoki termopara doim iysi AT ~ uloqlardagi haroratlar farqi. Download 16 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling