Ma`deniyat taniw uzb

6 – MAVZU 
IBTIDOIY DAVR MADANIYATI 
Madaniyat tasodifan paydo bo`lgan emas, balki u turli bilimlar majmuidan, ishonch-
e`tiqodlardan, san`atning barcha ko`rinishlaridan, jamiyatdagi axloqiy tamoyillar, qonun - 
qoidalardan, urf - odatlardan tashkil topadi. Shuningdek, inson jamiyat a`zosi sifatida o`zlashtirib 
olgan adolat, burch, mas`uliyat, tenglik, ozodlik, Vatan tuyg`ulari ham madaniyatning paydo bo`lib 
shakllanishiga ta`sir qilgan. Bir so`z bilan aytganda, madaniyat - insoniyatning butun faoliyatidagi 
to`g`ri yo`l va natijadir. 
Madaniy turmush ancha ilg`or sharoitiga etishgan bosqich ko`pincha “tsivilizatsiya“ degan 
nom bilan ham yuritiladi. Ammo madaniyat va tsivilizatsiya aynan bir–biriga teng tushuncha emas. 
Madaniyat sinfiy jamiyatgacha bo`lgan davrda ham mavjud edi. Tsivilizatsiya - insonlarning 
yovvoyi, ibtidoiy hayotdan qabila, millat, xalq bo`lib birlashuvi asosida yuzaga keldi. Keyinchalik 
har ikkalasi bir-birini to`ldirib bordi. Tsivilizatsiya ko`proq moddiy madaniyatga, mehnat qurollari 
va ishlab chiqarish unumdorligi, jamiyat va davlatni boshqaruvchi qonunlar rivojiga nisbatan 
qo`llanadi: evropa tsivilizatsiyasi, antik tsivilizatsiya, xristian tsivilizatsiyasi, musulmon 
tsivilizatsiyasi, Sharq tsivilizatsiyasi va h. Madaniyat va tsivilizatsiya - o`tmish mahsuli, ayni 
paytda kelajak uchun, jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiladi. 
Madaniyat to`satdan paydo bo`lib qolmagan. U insoniyatning moddiy, aqliy, siyosiy, badiiy 
faoliyati sifatida yuzaga keldi. Inson yovvoyi hayotdan tsivilizatsiyalashgan hayotga o`tganda, 
madaniyat taraqqiy eta bordi. Ibtidoiy madaniyat davrini ba`zi olimlar jamiyat davri deb ham 
ataydilar. 
Insoniyat madaniyatni shakllantirib, rivojlantira borar ekan, yakka shaxsning va butun 
jamiyatning axloqiy tamoyillarini, baxt - saodatga erishish yo`l - yo`riqlarini topishga intiladi.
Madaniyat turli mamlakatlarda turlicha shaklda namoyon bo`ladi. Ammo qay shaklda 
bo`lmasin, inson tsivilizatsiyani tadrijiy ravishda o`rganib, o`zlashtirib borishga moyildir. Masalan, 
qadimgi Misr, Xindiston, Eron, Yunoniston va Rimda tsivilizatsiya ilk bor madaniyatning 
shakllanishiga va dunyo madaniyati rivojiga zamin bo`ldi. Nima uchun qadimiyroq Sharq 
mamlakatlari emas, aynan Yunoniston va Rim davlatlari madaniyat beshigi bo`ldi, aynan boshqa 
mamlakatlarda emas, degan savol tug`iladi. Chunki aqliy va badiiy tafakkur ilk bor Yunoniston va 
Rimda shakllandi. Lekin Aflotun, Pifagor, Epikur, Eenon, Empedakl va boshqa yunon 
donishmandlari Misr va Hindistondagi ustozlardan ta`lim olganlar. 
G`arb ulamolari fikricha, faqat Yunon va Rim madaniyati antik madaniyat deb yuritiladi. 
Antik madaniyat bilan qadimiy (arxaik) madaniyat aynan bir xil emas. Ular orasida ma`lum farqlar 
bor. Garchi Sharq madaniyati yunon - rim madaniyatidan qadimiy bo`lsa ham, evropaliklar yunon - 
rim madaniyatini meros qilib oldilar va bu madaniyat evropa madaniyati izchilligini ta`minlagani, 
evropaliklar uchun yunon - rim jamiyati yagona qadimiy jamiyat bo`lgani uchun “antik” terminini 
qo`llaganlar. Antik madaniyatning qadimiy madaniyatdan yana bir farqi - yangi madaniyatni, ya`ni 
evropa madaniyatini yuzaga keltirganidir. 
Antik madaniyatda san`at, mifologiya, din va boshqa ijtimoiy hodisalar ilk davrda qorishiq 
holatdagi ko`rinishga ega bo`lib, birinchi marta yaratildi, dunyoning boshqa joylarida bunday 
madaniyat hali yo`q edi. Antik madaniyat degan termin ana shu birinchi marta yaratilgan osori 
atiqalarga, yozma va og`zaki adabiyotga nisbatan qo`llanadi. Soddaroq qilib aytsak, antik davr 
madaniyatning “tug`ilish“ davri, ya`ni evropa madaniyatini paydo qilgan davrdir. Dunyoning 
boshqa hududlarida antik davrga oid madaniy yodgorliklar Aleksandr Makedonskiy yurishlaridan 
keyin paydo bo`ldi. Jumladan, O`rta Osiyodagi, xususan, O`zbekiston hududidagi “antik san`at” 
yoki ellinizm madaniyati degan termin aynan mil. avval. IV–III asrlardagi yodgorliklarga nisbatan 
qo`llanmoqda. Masalan, Yunonistondagi haykaltaroshlikning qadimgi O`zbekiston hududida paydo 
bo`lgani ana shu tarixiy jarayon bilan bog`lanadi. Haykaltaroshlik tasviriy va amaliy san`atni, 
mifologiyani, fol`klorni, mafkurani ifoda etadi. Bu davrda tafakkurda ham o`zgarish yuz berdi. 
Fikrlashda moddiy mavjud narsalarga nisbatan aqlda mavjud narsalar va tushunchalar asosiy o`rin 
egallay boshlaydi. 
Antik davr odami ham jamiki insoniyatning hayot yo`lini bosib o`tgan. Dunyoqarash, 
tafakkur turli tarixiy davrlarda turli xil kechadi. Lekin Yunoniston va Rim madaniyatini birlashtirib 

---

44 
turadigan ko`p jihatlar bor. Har ikkala mamlakatning ko`p sonli aholisi O`rta er dengizi havzasi 
atrofiga yoyilib ketgan edi. Ana shu tarqoq aholi O`rta er dengizi madaniyati deb atalgan 
madaniyatdan oziqlandilar. Har ikkala mamlakat ham tosh qurollarni, keyinroq temir buyumlarni 
o`zlashtirib olishda bir xil surat bilan bordilar. Ularning ishlab chiqarish imkoniyatlari va ijtimoiy 
tuzilishi, aqliy taraqqiyoti ham juda yaqin edi. 
Ammo Yunoniston va Rim madaniyati bora - bora keskin ajralib, har biri o`z yo`lidan ketdi, 
mustaqil, bir - birini takrorlamaydigan oqimni shakllantirdilar. Yunoniston asosan, Eron, Kichik 
Osiyo, Afrika va Old Osiyo xalqlari madaniyati bilan uzviy aloqaga kirishdi. O`rta Osiyo misolida 
ham bu jarayonni kuzatish mumkin. 
Aleksandr Makedonskiy (Iskandar) Eron saltanatini, buyuk Axmoniylar sulolasini bosib 
olgandan keyin (mil. aval. 330 - 327 y.) Yunon va Rim badiiy madaniyati O`rta Osiyoning azaliy 
madaniyatiga kuchli ta`sir etdi. O`zbekiston zaminida antik badiiy madaniyatning eng gullagan 
davri - mil. aval. 3 mil. - 3 asrlardir
1
.
Rim madaniyati esa qadimiy evropa bilan munosabatni mustahkamladi. Vizantiya 
madaniyatida milodning IV - XV asrlarida antik Rim madaniyati izlarini ko`rish mumkin. IV - VI 
asrlarda Vizantiya yuksak iqtisodiyoti, ko`rkam, hashamatli saroylari va ibodatxonalari bilan 
shuhrat qozondi. Bu davrda Vizantiya ustalari yasagan buyumlar ko`p mamlakatlarda shuhrat 
qozondi. Har bir shaharning o`z teatri, tsirki, ko`p qavatli uylari, rejali doirasimon maydonlari, 
keng ko`chalari bor edi. 
Arxaik, ya`ni qadimiy madaniyat tushunchasi neytral ma`noda ishlatiladi. Shuningdek, bir 
hududdagi qadimiy madaniyatga oid ashyolar boshqa hududda takrorlanishi mumkin yoki shunga 
o`xshash hodisa yuz berishi mumkin.
Umuman olganda, arxaik madaniyat insoniyatning ilk davrdagi maishiy va ma`naviy hayoti 
tarzini bizgacha etkazib kelgan aqliy tafakkur mahsulidir.