Ma`deniyat taniw uzb

Arxaik davrdagi insonning fikrlash tarzi. Arxaik davrdagi insoniyatning dunyoqarashi, 
tafakkur tarzi qay omillar asosida rivojlanishini yuqorida ko`rib o`tdik. Albatta, dunyoqarash va 
tafakkurning shakllanishiga tabiatdagi hodisalar, tabiiy o`zgarishlar ta`sir ko`rsatadi, dunyoqarash, 
tafakkur bilan tabiat doimo bir - biriga ta`sir o`tkazib boradi. Natijada ibtidoiy inson atrofida yuz 
berayotgan voqea - hodisaga o`z munosabatini bildiradi. 
Insonda fikrlash tarzi, ongli fikrlash layoqati birdaniga paydo bo`lib qolmagan, balki bir 
necha bosqichlarni bosib o`tgan. Tafakkur va dunyoqarash madaniy jarayonni belgilovchi 
muhim omillardir. Ibtidoiy insonning dunyoqarashini miflar belgilaydi. Mif - birlamchi, din esa 
ikkilamchi hodisadir. Ibtidoiy inson biron hayvon yoki parrandani muqaddaslashtiradi. Yoki 
urug`boshilarini, 
ota–bobolari 
ruhini 
ulug`laydi, 
tabiatdagi 
daraxt, 
o`simlik, 
toshni 
muqaddaslashtirishi mumkin. Ammo bu hali din emas, balki topinish, sig`inish kul`tlardir. Axloqiy 
madaniyatga ehtiyoj paydo bo`lganda, din kelib chiqadi. Hatto eng ibtidoiy din ham axloqdan 
tashqari bo`lishi mumkin emas. Axloq qachon paydo bo`ladi? Inson halol bilan xaromni, yaxshi 
bilan yomonni, to`g`ri bilan noto`g`rini anglab, bu tushunchalar o`rtasidagi ziddiyatlarni tushunib 
etganda ma`naviyatning muhim qismi – axloqiy madaniyat paydo bo`ladi.
Diniy oqimlar dastlabki paytlarda ijtimoiy - siyosiy g`oyalarni tashishi ham mumkin. Bu 
bosqichni zardushtiylik va moniylik oqimlarida, buddaviylikda ko`rishimiz mumkin. Bu oqimlar 
dastlab diniy oqim sifatida paydo bo`lmagan, balki ijtimoiy - siyosiy oqim sifatida paydo bo`lgan. 
Mif birlamchi, ya`ni dindan oldingi hodisa ekan, dinga etib kelguncha, bir qancha 
bosqichlarni bosib o`tadi. Ibtidoiy odamning tasavvuriga ko`ra, olam g`ayri tabiiy mavjudot 
tomonidan boshqariladi. Bu mavjudotlar insonga rahm - shafqat ko`rsatadi, insonda umidvorlik 
hissiyotini uyg`otadi. Ayni paytda bu mavjudotlar insonni qo`rquvga solishi ham, boshqa yomon 
tuyg`ularni boshdan kechirishiga sabab bo`lishi ham mumkin. 
Ibtidoiy odam olamni o`z timsoliga o`xshatib tasavvur qiladi. U o`zi bilan tabiat va 
tabiatdagi buyumlar o`rtasiga chegara qo`ya bilmagan. Buyumlarni o`ziga o`xshatib tasavvur 
qilgan. Shu sababdan ham ko`p buyumlarni ijod qilgan. Ko`p buyumlarning shaklini ham atrof - 
muhitdan, fazodan olgan. Masalan, kosa, piyola, stakan va boshqa uy - ro`zg`or buyumlarini uch 
burchak yoki to`rt burchak shaklida emas, balki dumaloq shaklda tasavvur qilgani uchun, xudda shu 
1
Қаранг: Г.А. Пугаченкова, Л.И. Ремпель. История искусств Узбекистана. М.: 1965, 35–36–бетлар. 

---

45 
shaklda ijod qilgan. Chunki fazoviy jismlarning hammasini ibtidoiy odam dumaloq shaklda 
ko`rgan. Ibtidoiy odam va olam munosabatida ikki yo`l mavjud edi.