Махсус таълим вазирлиги


Download 213.96 Kb.
bet7/11
Sana10.01.2023
Hajmi213.96 Kb.
#1087405
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11
Bog'liq
maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda muloqot konikmalarini shakllantirish muammosi

Максади: бегона кишилар билан мулокотга киришиш
куникмаларини шакллантириш.
МашFулотнинг бориши: Мулокот маданиятини тарбиялаш давом эттирилади: гуру\даги уртоклари, тенгдошлар, оила аъзолари билан этикетни синонимли формулаларидан фойдаланиб (Салом! Хайрли тонг!) саломлашиш, телефон оркали жавоб бериш, катталар гапига аралашмаслик, бегона кишилар билан мулокотга киришиш, ме\мон кутиш, у билан мулокот килиш.

  1. машFулот:

Максади: Саволларга турлича жавоб беришни, су\батдошни тинглашни ургатиш.
МашFулотнинг бориши: Катта гуру\ларда саволга аник жавоб беришга, уртоклари сузлари кенгайтирилган жавобда умумлаштиришга, битта саволга турлича киска ва кенг жавоб беришга ургатиш зарур. Умумий су\батда катнашиш, чалFимасgан су\батдошини булмасдан диккат билан тинглаш куникмасини ма\камлаш.
Болаларни уйин, укилган китоб, курган кинофильмлари туFрисидаги су\батларини раFбатлантиришлари керак.

  1. машFулот:

Максади: \икоя тузиш оркали нуткий куникмаларини
шакллантириш.
МашFулотнинг бориши: Мактабгача кичик ёшдаги болаларни катталар билан биргаликдаги фаолиятида индивидуал мулокот нисбатан самарали булиб \исобланади. Масалан, бола томонидан таклиф килинган мавзуга биргаликда \икоя тузиш ва бир вактнинг узида \аракат, персонажлар, предметларни расмини чизиш. Бундай \олатда бола узини тенг \укукли шерик деб \ис килади: у хохлаган пайтида \икоя тузишга, \о\лаган вактда расм солишга утиши мумкин.
Предметли фаолиятдаги \аракатларни бола томонидан шар\ланишини раFбатлантириш лозим, секин-аста уз фаолиятини режалаштиришини машк килиб бориши зарур.
Сайр вактини, гуру\да, кийиниш, ювиниш, уйин пайтларида тарбиячи предметни, унинг булакларини аник номлаш керак. Унинг
белгилари, сифати ва у билан бажариладиган харакатларни тавсифлаши лозим. Бунда топширикни аник, тугри грамматик шаклда, ортикча суз ва
кушимча тушунтиришларсиз шакллантириш зарур, харакатларни аник чалинг” ва х.к.




айтиш лозим. Масалан:

“Энгашинг”, “Кунинг”, “Айланинг”,

“Карсак


4-5 ёшли болалар билан ишлашда тарбиячи мулокотнинг фаол иштирокчиси ва ташкилотчиси хисобланади: Уйин мазмуни ва коидаларни тушунтиради, янги сузларни маъносини айтади ва тушунтиради; болага уз янгиликлари хакида бошка болаларга хикоя килиб беришни таклиф килади.
Бу ёшда болаларга катталар ва тенгдошлари билан эркин мулокот килишга, савол-жавоб беришга, предметлар уларнинг сифатлари, атрофдагилар билан узаро муносабатлар хакида саволлар беришга ургатилади, уз кузатишлари, кечинмалари хакида хикоя килишга булган интилишлари куллаб - кувватланади. Тарбиячи болалар жавоблари сифатига купрок эътибор каратади. Киска ва кенгайтирилган шаклда, савол мазмунидан четлашмасдан жавоб беришга ургатади. Болаларни аста- секин жамоавий сухбатларга жалб килади, факат тарбиячи сураганда жавоб беришга, уртоклари фикрларига кулок солишга ургатади.
Мулокот маданиятини тарбиялаш давом эттирилади: гурухдаги уртоклари, танишлар, оила аъзолари билан этикетни синонимли формулалардан фойдаланиб, саломлашиш, телефон оркали жавоб бериш, катталар гапига аралашмаслик, бегона кишилар билан гапга киришиш, мехмон кутиш, у билан мулокот килиш.
4-5 ёшли болалар сухбатга фаол кириша оладилар, жамоавий сухбатда катнашишлари мумкин, эртак ва киска хикояларни катта хикояга айлантира олишлари мумкин, мустакил равишда уйин ва расмлар буйича хикоя кила оладилар. Шу билан бирга уларнинг боFликли нутки хали такомиллашмаган, улар саволларни туFри туза олмайди, уртоклари жавобларини тулдира олмайди ва тугрилай олмайди. Уларнинг хикояларида купинча катталар гапларидан нусха олиш холатлари кузатилади, мантик бузилишлари хикоя таркибидаги гаплар эса факат расман боFлик булади.
Катта гурухларни саволларга нисбатан аник жавоб беришга ургатиш лозим, кенгайтирилган жавобда уртоклари гапларини умумлаштиришда, бир хил саволга хар хил - киска ва кенгайтирилган шаклда жавоб беришга ургатиш зарур. Умумий сухбатда катнашиш малакасини мустахкамлаш, сухбатдошини гапини булмасдан, чалгитмасдан, диккат билан эшитишини тарбиялаш зарур. Саволлар тузиш ва уларни бериш малакасига, эшитганлар асосида жавоб тузишга, сухбатдоши хатоларини тузатиш, уни тулдиришга, уз нуктаи назарини бошка инсонлар нуктаи назарлари билан солиштира олишларига алохида эътибор каратилади.
Бола диккат марказида булмаган вокеа-ходисалар хакида сухбатларни курилган кинофильмларни, укилган китоблар, уйинлар хусусидаги мазмунли нуткий мулокотни раFбатлантириш лозим. Диалогик нуткни муваффакиятли узлаштириш деганда максадли йуналтирилган таълим, боFликли ифодаларни тузиш, малакаларини шакллантириш кузда тутилади.
Диалогик нутк ривожланишининг шартлардан бири нуткий мухитни ташкил килиш, катталарни узаро, катталар болалар хамда болаларни узаро бирга фаолият юритишларидир.
Кундалик мулокотда диалогик нутк шаклланишининг асосий усули - тарбиячининг болалар билан сухбатлашиши хисобланади. Тарбиячининг болалар билан кундалик хаётдаги нуткий мулокотининг нисбатан кенг таркалган универсал шаклидир. Гаплашиш, сузлашиш - OFзаки нуткнинг нисбатан содда шаклидир. У сухбатдошлар томонидан нисбатан куллаб - кувватланади, холатли ва хиссиётлидир, чунки сузлашувчилар турли ифодалаш воситаларидан фойдаланадилар: кул ва юз харакатларидан, карашлардан, гапириш охангидан ва х.к. Сухбатдошларга одатда мухокама мавзуси маълум булади. Нуткнинг бу шакли синтаксиз жихатдан нисбатан содда: бир нечта тугалланмаган гап, эътироз, тасдик, савол- жавоблар, ифода ва киска маълумотлардан иборат булади. Болалар билан тарбиячининг мулокоти мактабгача ёш даврида боланинг мулокотга булган узгарувчан эхтиёжини хисобга олиб курилиши лозим. Хар бир боланинг ёшга доир ва индивидуал хусусиятлари, унинг кизикишлари, нуткий ривожланиш даражасини инобатга олиб, диалогни туFри ташкил килиш лозим.
Гурухда яхши мухит яратилган булсагина, тарбиячини бола билан шахсга йуналтирган модели устун булсагина, бола билан тарбиячи сухбати болаларга ривожлантирувчи таъсир утказади. Бу холда бола шахсини кабул килиш, тушуниш - мулокотнинг асоси булиб колади. Бола эътиборни, катталар томонидан узларига нисбатан кизикишни, кулайликни, узининг химояланганлигини хис килса катталар билан осон мулокотга киришади.
Сузлашиш нутки боFликли, тушунарли, мантикий булиши зарур. Мактабгача ёшдаги болалар сузлашиш нутки катталар рахбарлиги остида узлаштирилади. Диалогик нутк ривожланиши, фикр юритиш, хотира, диккат, луFат бойлигига боFлик.
2-3 ёшли бола сухбат мазмунидан осон чадгийди. 4-5 ёшга келиб узук-юлук сузлардан кетма-кет, кенгайтирилган ифодаларга утади, куп саволлар бера бошлайди. 5 ёшли болалар узок вакт мобайнида максадли гаплашишлари мумкин, бундай сухбат таркибига саволлар, жавоблар, сухбатдошлар маълумотларини эшитиш ва х.к.лар киради. Болалар боFчасида тарбиялаш дастурида урта гурух учун махсус вазифа: болаларга сухбатда катнашишга ургатиш вазифаси куйилади.
Сузлашиш нутки сохасида малакалар шаклланиши масаласи тенг ва куп кирралидир. Улар нафакат тил сохасида, балки шахснинг нутк сифатлари (муомалалик, хушмуомалалик, эхтиёткорлик, сабрлилик) хамда хулкнинг катор малакаларини камраб олади.
Тарбиячи турли усулларда болалар сузлашиш нуткига таъсир утказади. Хамма ёшдаги гурухларда хал килувчи восита вазифасини кундалик хаётда болалар сузлашиш нуткига рахбарлик килиш вазифасини бажаради. Сузлашиш нутки шунингдек турли машFулотларда шаклланади.
Кичик гурухларда нуткий фаоллик ва гаплашиш малакасини асосан мулокотнинг реал хаётий холатларида, болалар фаолиятида тарбияланади. Бу жараён боланинг боFчага келган биринчи дакикаларидан бошланади. Кичик гурух тарбиячилари улар олдига куйилган масалаларни хал килиш усулларини билиши лозим. Бошиданок болани узига ургатиб олиши, кизиктириб олиши лозим. Тарбиячининг кул остида кичкинтойни кизиктира оладиган ва янги сузлар таллаффуз килишга ундайдиган предметлар булиши лозим, бу эътиборни тортувчи (овоз чикарувчи, харакатланувчи) уйинчоклар, ёркин расмлар, табиат бурчагидаги хайвонлар ва бошкалар булиши мумкин. Тарбиячи олдиндан бу ёшдаги болани куллаб - кувватлаши, давом эттириши мумкин булган, унга якин булган сухбатлар мавзусини танлаб куйиш лозим. (Бу китобни сенга ким сотиб олиб берди? Сенда кандай уйинчоклар бор? ва бошкалар). Нисбатан каттарок ёшда узининг арчасини уйдаги, кучадаги уйинларини, севимли китобларни ва х.к.ларни эслаб куришни таклиф килиш мумкин. Сузлашиш жараёнида педагог факатгина предметлар номини айтиб колмай, уларнинг сифатини, деталларини, улар билан бажариладиган харакатларни хам сурайди.
Тарбиячи болаларни сухбатга чакиради, агар бола боFчага келган биринчи кунларида жим юрса педагог айникса хушмуомала ва талабчан булиши лозим: бола билан сузлашиб мулокот килиш, у билан бирга уйнаши, уз харакатлари номларини айтишлари керак. Сузлашишларни ташкил килишда энага \ам катнашади, унга мурожаат килган болаларга илтимосларини суз, ифодалар билан билдиришга ундайди.
Кун давомида тарбиячи \ар бир бола билан гаплашиши лозим, бунинг учун бола боFчасига келадиган вакт ювиниш, кийиниш, сайр ваткларидан унумли фойдаланишлари зарур. Овкатланиш вактида \ам су\батлашишдан кочмаслик зарур. Тарбиячи умумий саволлар билан болаларга мурожаат килади: мазалими?, овкат совуб колмаяптими?, узингизнинг севимли таомингизни танидингизми? ва \.к. Тарбиячи овкатланиш пайтида секин гаплашишга, OFизда овкат билан гаплашмасликни ургатади.
Бундай киска сузлашувлардан ташкари, тарбиячи педагогик усул сифатида кулланиладиган су\батларни режалаштиради. Махсус ташкил килинган су\батлар индивидуал (нутк жи\атдан оркада колганда, характер ва феъл-атвор \усусиятларидан келиб чикиб) ва жамоавий булиши мумкин. Кичик ва урта гуру\ларда жамоавий су\батларни катта а\амиятини ало\ида айтиб утиш лозим. Улар болаларни узаро якинлаштиради, уларнинг феъл-атворини шакллантиради. Тарбиячи масалан, болалар бугун каерга бордингиз, майдонча ёки табиат бурчагида нима янгиликлар бор деб сурайди. Бундай су\батга жим юрадиган болаларни савол, раFбатлантириш, воситасида жалб килиш лозим.
Сузлашиш нутки малакаларини шакллантириш учун суз топшириклари усулидан фойдаланилади. Бунда тарбиячи кичкинтойларга сузли илтимос намунасини беради, айрим \олларда болаларга ифодани эслаб колганини билиш максадида кайтаришни таклиф килади. Бу топшириклар хуш муомалали нутк шакли муста\камланишига хизмат килади.
Су\бат - нуткнинг бошлангич шаклларини ривожлантириш учун педагог расм ва китобларни биргаликда куздан кечиришни ташкил килади. Тарбиячи айтиб берган кичик \икоялар болалар \отирасида ухшаш
хотиралар уЙFOтаgи, уларнинг фикр ва бахоларини фаоллаштиради ва сухбатлашишга иштиёк уЙFOтади.
Турли ёшдаги болаларни бирлаштириш, бошка гурухларга ташриф буюришни ташкил килиш - жуда самарали усул. Нуткий мулокот учун болалар уйинлари, уларнинг мехнатлари катта имкониятлар яратади. “оила”, “боFча”, “дукон”, “мактаб” шунингдек харбий мавзудаги уйинлар сузлашиш нутки малакаларини мустахкамлайди, профессионал лексика билан таништиради. Тарбиячи уйинлар мазмунини телефон, радио, маълумотлар бюроси, касса сингари кургазмалар билан бойитиши зарур.
Катта гурухларда хам шу усуллар кулланилади, сухбатлар мавзулари мураккаблаштирилади, топширик ва хикоялар мавзулари хам мураккаблаштирилади. Катталар билан мулокот килиш малакаларини тарбиялашга, жамоат жойларида узини тутиш нуткий коидаларини болалар томонидан узлаштирилишига эътибор каратилади. Жамоавий сузлашувларда болаларга уртоFини тузатиш, тулдириш, кайта сураш ёки сухботдошига савол бериш таклиф килинади, чунки сухбатдош катта ахамиятга эга. Унинг ёрдамида бола нуткининг хамма томонларига таъсир утказиш мумкин: хатоларни тузатиш, туFри нутк намунасини бериш, диалогик ва монологик нутк малакаларини ривожлантириш имконини беради. Индивидуал сухбатда бола диккатини унинг нуткидаги алохида хатоларига жамлаш мумкин. Тарбиячи бола нуткининг хамма томонларини урганиши, унинг качиликларини аниклаши, болани нимада машк килдиришни аниклайди, унинг кизикишлари, интилишлари, кайфиятини билиши мумкин. Болалалар билан сухбатлар индивидуал ва жамоавий булиши мумкин. Масалан, кунлардан бир кун болалар момакаймок териб, вазага солиб куйишади. Кечкурун, уйга кета туриб Салим гулдаста ёнига келиб, унга караб, жуда хайрон булади ва бошка болаларни чакириб: “Кдранг, каранг, гуллар ёпилиб колибди!”, “Уларни уйкуси келяпти” - деди Лобар. “Йук улар сулиб колган” - деди бошка киз. Шундай килиб кутилмаган мулокот жараёни пайдо булди. Бу сухбатга тарбиячи кушилади ва момакаймоклар нимаган ёпилиб колганини тушунтиради. Эрталаб яна гуллар очилганини куриб, сухбат давом эттирилади.
Жамоавий сухбатлар учун энг яхши вакт сайр пайтидир. Индивидуал сухбатлар учун кечки ва эрталабки соатлар кулай. Лекин тарбиячи болалар билан качон гаплашмасин, сухбат фойдали, кизик булиши лозим. Тарбиячи болалар билан сухбат учун болалар боFчаси хаётининг хамма жихатларидан фойдаланади. Эрталабки соатларда тарбиячи хар бир бола билан гаплашиши, нимадир хакида сураши мумкин.
Сухбатлар мавзуси ва мазмуни тарбия масалалари билан белгиланади ва болалар ёш хусусиятларига боFлик булади. Кичик гурухда сухбат доираси болаларни ураб турувчи уйинчоклар, транспорт, куча, оила билан бевосита боFлик.Урта ва катта гурухларда сухбатлар мавзуси янги билим ва малака хисобига кенгаяди. Бола билан унга китобдан укиб берилганлари, эшитганлари асосида сузлашиш мумкин. Сухбат мавзуси болалар кизикишлари ва талаблари билан белгиланади. Болалар нуткига тарбиячи катта таъсир утказади. Шу муносабат билан унинг нутки болалар ёшини хисобга олиши зарур. Педагог уз нутки билан тарбиялаши лозим.
Мулокот чоFида болалар мактабда таълим олиш учун зарур булган билим, куникма ва малакаларга эга буладилар. Мулокот болаларнинг турли фаолиятлари ва феъл-атворларига катта таъсир утказади. Оила, она мехнати хакида сухбатар утказилганидан сунг болалар янги одамларга муносабатларини амалда курсатишга интиладилар. Шундай сухбатларнинг биридан кейин кизча тарбиячига “Якинда онажонимнинг туFилган кунлари, уларга нима совFа килишни маслахат берардингиз” деб мурожаат килади. Хдракатланиш воситалари хакидаги сухбатлар транспорт машиналарига кучли кизикиш уЙFOтади. Угил болалар хам киз болалар хам диккат билан кучада харакатланаётган машиналарни кузатадилар, шу муносабат билан куп саволлар беришади, болаларнинг ижодий уйинлари мазмуни сезиларли даражада бойиди.
Болаларни атроф-му\ит билан таништириш уйинчок дастурий материал су\батлар мазмунини ташкил килади: инсонлар ме\нати, турмуши, ижтимоий \аёт \одисалари, табият, болаларни боFчадаги фаолияти. Катталарнинг боFчадаги ме\натлари \акидаги су\батлар болаларга боFча ходимлари фаолиятини мазмунини англашга ёрдам беради. Улар уз ме\натлари билан барча болаларга кулайлик ва шинамлик яратишлари туFрисида маълумотга эга буладилар. Ижтимоий \аёт мавзуларга баFишланган су\батлардан болалар она ша\арлари, боFча, оила, кучадаги байрамларга тайёргарлик \акидаги тасаввурларни бойитади.
5-6 ёшли болалар билан мулокотлар тахминий мавзуси: уйда ким билан яшайсизлар, яъни (оила \акида су\бат); болаларнинг боFчадаги \аётлари \акида, табиат бурчагидаги навбатчиларнинг ишлари \акида; бизнинг ша\арда нимада \аракатланиш мумкин: почтальон нима иш килади; кутубхонада нималар курдик; мактаб \акида; сабзавотларни кандай устирдик; йил фасллари ва \.к.
Мулокот мазмунини ташкил килувчи дастурий материал факат билиш масалаларини \ал килибгина колмай, тарбиявий а\амиятга \ам эга. Якин одамларни ме\нати \акидаги су\батда болалар уларни ота-оналари ва бошка оила аъзолари ким булиб, каерда ишлаши \акида маълумот берадилар. Тарбиячи болалар \иссиётларини кучайтирадилар ва чукурлаштиради. Уларни якин одамларига \урмат ва эътиборни фаол бирлаштиришга йуналтиради.
Й.И.Тихева ёзишича, “Болани яхши узлаштирмаган, етарли маълумотларга эга буламаган нарсаларга таъриф беришга йул куйиш мумкин эмас”. Фаолиятдаги кузатишлар ёки бадиий адабиёт оракали олинган тажриба сухбат учун асос булади ва болаларга янги билим бериш имконини беради.
Сухбатни утказиш тарбиячидан тайёргарлик талаб килади. Тарбиячи навбатдаги календар режасини тузишда болаларга сухбат учун кайси дастурий материални бериш максадга мувофиклигини белгилайди; кейинчалик бутун машFулотни бериш кетма - кет режасини бошидан охиригача тузади. Болаларда утказиладиган машFулотларга кизикиш уЙFOтиш ва уларни диккатини жамлаш максадида сухбатни кандай бошлашни уйлаб чикиш керак. Х,иссий восита сифатида суръат, янги топишмок, шеърдан фойдаланиш мумкин. Бу воситалар сухбат мазмунига таалукли булиши лозим. Ана шундагина болалар мулокот жараёнини туFри йуналтирган буламиз.
Бундан ташкари, болаларни диалогик нуткини ривожлантиришда сюжетли - ролли уйинлар хам мухим ахамият касб этади. Бунда болалар предметли уйин мухитини яратадилар, бирор бир мавзу уйлаб топишади хамда шу оркали сюжетни ривожлантирашади. Бундай уйинларни утказишда катталар тенг хукукли шерик сифатида катнашадилар. Шунинг учун биргаликдаги сюжетли - ролли уйин нуткий мулокотга ургатиш воситаси сифатида катнашмайди.
Театрлаштирилган уйинлар, халк уйинлари ва коидали уйинлар болалар комуникатив фаолиятига фаол таъсир этган холда, болалар мулокот жарайнини ривожланишига хизмат килади.

  1. Назорат тажрибаларининг мивдор ва сифат та^лили.

Тадкикотда утказилган шакллантирувчи машFулотларнинг самарадорлик даражасини аниклаш учун назорат тажрибалари утказилди. Назорат тажрибаларида диагностик методикаларини яна бир бор такроран утказдик.
Олинган натижаларни куйидаги жадвалда акс эттирдик.

  1. - жадвал.

Назорат тажрибаларида болаларда мулокотчанликнинг намоён булиши

'^\^Курсаткичлар
Гурухлар

X

о

m

t

р

Эксперименталъ
гурух

8,1

4,5

1,2

3,4

0,01

Назорат гурухи

5,1

2,3

0,9

0,9

-


2.4-жадвалда куриниб турганидек экспериментал гурух болаларининг мулокотчанлик даражаси урта арифметик киймати 8,1 га тенг, уртача таркоклик 4,5 га ва уртача хато 1,2 га тенг. Мукаррарлик мезони (t=3,4; р < 0,01). Шундай тажрибалар такрорланганида 100 тасидан 99 тасида биз олган натижалар олинади.
Назорат гурухида мулокотчанлик даражаси урта арифметик киймати 5,1 га тенг, урта квадрат таркоклик 2,3 га, уртачахато 0,9 га тенг булиб, олинган натижа ишончли эмас, тасодифийдир.
Аникловчи ва назорат тажрибалари натижаларининг киёсий тахлилини амалга ошириш учун 2.1-жадвал ва 2.4-жадвалларни солиштирдик. Бу киёсий тахлил хакида аникрок тасаввур хосил килиш учун куйидаги гистограммани хосил килдик.


1 - расм.
Болаларда мулокот куникмаларини динамикаси.
Изох,:
Расмларда куриниб турганидек, экспериментал гурух болаларининг мулокотчанлик куникмалари уртачадан юкори даражага усиб утган. Назорат гурухи болаларида эса бу курсаткич сезиларли узгармаган. Бу эса биз утказган шакллантирувчи машFулотларнинг самаралилигидан далолат беради.
Биз утказган машFулотларнинг мактабгача тарбия ёшидаги болаларнинг фикрлаш жараёнига таъсирини аниклаш максадида “Гурухларга ажратиш” методикасини такроран утказдик. Олинган натижаларни куйидаги жадвалда акс эттиришга харакат килдик.

  1. - жадвал.

Назорат тажрибаларида болаларда фикрлаш жараёнларининг
ривожланганлик даражаси

Курсаткичлар
Гурухлар

X

о


Download 213.96 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling