Маъруза Зоопсихология ва қиёсий психологияга кириш. Ҳайвонлар психик фаолиятининг умумий тавсифи

Зопсихология ва қиёсий психологияни ривожланиш тарихи.
Зопсихология фан ёш фанлар қаторига киради. Фаннинг пайдо бўлиши 200 йил атрофида деб таҳмин қилинади. Бироқ унинг асоси қадимдан ўрганилган. Биринчи навбатда этология соҳасини ритвожланиши билан боғлиқ, яъни ёввойи ҳайвонларни хонакилаштири, шунинг асосида зоопсихология ривожлана бошлаган. қўлга ўргатиш. Ҳайвонларнинг хатти-ҳаракатларни эмпирик жиҳатдан ўрганиш турли хилдаги ҳайвонларни хонакилаштириш имкониятини яратди. Бироқ бизга қадар қадимий ўргатиш ҳолатлари етиб келмаган, биз ўргатиш ҳолатини яқинроқ ҳолати билан таҳлил қилиш имкониятига эгамиз. Зоопсихология фани ривожланиш ҳолатида мустақил фан сифатида эмас, балки дунёқарашнинг бир тури сифатида шаклланган. Ҳайвонларнинг хулқ атворифайлусуфлар томонидан кўпроқ ўрганилган. Бу эса теологик назарияни келтириб чиқарди. Ҳеч бир олим ҳайвонларнинг хатти-ҳаракатларини таҳлил қилмасдан бошқа ҳолатга ўтмаган. Шахс назарияларида ҳам албатта шу ҳолатга мурожаат қилинади
Зоопсихологияда назариялар классификацияси. Умуман олганда зоопсихология ҳақидаги назарияларни иккита катта гуруҳга ажратишимиз мумкин: креацион (теологик) ва рационал (табиий илмий)³.
Креацион ҳаракат назарияси фараз сифатида талқин қилинади, унда қуйидаги ҳолатлар таҳлил қилинади юқори онг мавжудлиги бошқалар учун қарор қабул қилиш имкониятининг мавжудлиги. Улар икки гуруҳга бўлинади:
- картезианлик;
- ҳаракатнинг метафизик назарияси.
Рационал назариянинг асосида ҳайвонларнинг ҳатти ҳаракати онг орқали бошқарилиши талқин қилинади. Уларни инстинктлар деб эътироф қилинади. Инстинклар эса шахсий тажрибалар билан умумлаштирилади, бунда албатта шахсий тажрибанинг ўрни катта деб хисобланади. Охирги айтилган ҳолатларни инсонда импровизация деб аталади. Бу фаразларматериалистик хисобланади. Қаттиқ рационал хатти-ҳаракат формасини ўрнига ҳайвонларда инстинктив хатти ҳаракат ва индивидуал хулқ атворни тавсия қилишади, бироқ эволюцион ривожланиш уларда чекланган⁴.
Рационал назарияларни бир неча гуруҳга ажратишимиз мумкин:
- антроморфор йўналиш назариясини ишлатиш;
- атомистик назариялар (тропизмлар назарияси, рефлекслар назарияси);
- детерминат назариялар(бихевиоризм, гештальпсихология)
- тана тузилишлари назарияси (Вагнерни методологик назарияси, Лоренцнинг объектив харакат назарияси⁵)