Mashinalardan foydalanish asoslari

13.2.Tirkama va yarim tirkamalarga texnik xizmat ko‘rsatish 
Tirkama va yarim tirkamalarga texnik xizmat ko‘rsatishda shatakka 
oluvchi (13.4-rasm) changak (kryuk) ilashtiruvchi halqa (petlya) va shoti 
(dishlo) larning holatlariga e’tiborni qaratish kerak bo‘ladi. 
13.4-rasm.MAN avtomobilining shatakka oluvchi changagi. 
1-egiluvchan element korpusi; 2-rezinali element; 3-tortuvchi sterjen; 4-kallak. 
 
Changak va halqa orasidagi masofa 40 —50mm dan ortib ketsa, tirkama 
chayqalib — tebranib yurishiga olib keladi, avtopoezd noturg‘un 
harakatlanadi va shinalarning yoyilishi jadallashadi. 

---

181 
Avtomobillardagi va yarim tirkamadagi tayanch - ilashish qurilmasi 
(13.5-rasm) holatlari bir-biridan ajratilgan holatda, alohida ko‘zdan 
kechiriladi. Bunda balansirli plitadagi bo‘ylama va ko‘ndalang o‘qlari 
(barmoqlari), amortizatsiya prujinalarni, tutqich (zaxvat)larni, shkvoren va 
uning barmoqlari, saqlagich-plankalari va qulfining holatlari tekshiriladi. 
Yarim tirkamada shkvoren va tayanch plitaning holati tekshiriladi. Tirkama 
o‘qlari o‘zaro qiyshiq joylashib qolsa (tirkamaning bo‘ylama o‘qiga 
perpendikulyarligi buzilsa) harakatlanish qarshiligi ortib ketadi va shinalar 
jadal eyiladi. Ba’zi tirkamalarda ularning burilish qurilmasi avtomobil oldi 
ko‘prigidek konstruksiyali bo‘ladi (MAZ— 5201V va h.k.) 
Bunday tirkamalarda g‘ildiraklarning yaqinlashuv masofasi (sxojdenie) 
tekshiriladi va sozlanadi (3 - 5 mm), shuningdek tirkama shatakchi avtomobil
izidan yurishini ta’minlovchi shotini (dishlo) o‘rnatiladi va buriluvchi 
tortqilar uzunligi tekshiriladi. 
Tirkama yoki yarim tirkama orqa ko‘prigining qiyshayib qolganligini orqa 
o‘q uchidan shkvoren bolti o‘qigacha bo‘lgan masofani o‘lchab yoki 
shotining shkvorenidan, aylantiruvchi shkvoren markazigacha b o‘lgan 
masofani o‘lchab aniqlanadi. (13.7-rasm) 
Shu yo‘sinda o‘lchangan A va B masofalar farqi 10 mm dan oshmasligi 
kerak (A—B:10mm). Ana shunda tirkamadagi orqa ko‘prik bo‘ylama o‘qqa 
amalda perpendikulyar deb hisoblanadi. Boshqaruvchi g‘ildiraklarning 
yaqinlashuv masofasi xuddi avtomobilnikidek sozlanadi. Bu yaqinlashuv 
masofasi sozlab bo‘lingandan keyin, shotining o‘rnatilishi tekshiriladi. 
SHotini burib, old g‘ildiraklarni tirkamaning bo‘ylama o‘qiga parallel 
ravishda qo‘yiladi. Bu parallellikni g‘ildirak to‘g‘inidagi (obod) bir sath 
nuqtasidan shoti o‘qigacha yoki tirkama ramasining bo‘ylama to‘g‘inigacha 
bo‘lgan masofasi o‘lchab aniqlanadi. 
Buning uchun ulash halqasi teshigidan, ramaning xohlagan 2 ta simmetrik 
nuqtasi orasidagi masofa aniqlanadi. Bu masofalar, 5,0 mm dan ortiq 
farqlanmasligi kerak. Shoti noto‘g‘ri - qiyshiq o‘rnatilgan bo‘lsa, u 

---

182 
harakatlanishi davomida tirkamani avtomobil bo‘ylama o‘qiga nisbatan 
chetga chiqarib yuboradi. Shkvoren tipidagi burilish qurilmali tirkamalarda 
va rospusk tirkamalarda buruvchi aravacha va tirkama ramasining boltli 
birikmasidagi tirqish sozlanadi. Bu tirqish 1,5 — 2,0 mm bo‘lishi kerak. 
13.5-rasm. Shatakchi avtomobillarning yarim avtomatik tayanch-ilashish qurilmasi 
1-planka; 2-balansir; 3-ko‘ndalang o‘q; 4-tayanch doira; 5-cheklagich; 6-silindrik 
prujina; 7-bo‘ylama o‘q; 8-plita; 9-shtift; 10-prujina; 11-ilgak; 12-yo‘naltiruvchi 
barmoq; 13-sterjen; 14-prujina; 15-qulf; 16-qulf richagi; 17-barmoqchalar; 18-qisqich; 
19-egar. 
Tirkama va yarim tirkamalarda tormozni sozlash ishlari, g‘ildirakdagi 
ishchi tormozni va uning yuritmasini sozlashni o‘z ichiga oladi. Pnevmo-
yuritmali (28.8-rasm) g‘ildirak tormozlari (MAZ — 5243, MAZ — 5245, 
OdAZ — 898 va boshqalar)da tormoz kameralaridagi shtokning siljish 
masofasi 25 — 30 mmdan ortib ketsa, u sozlanadi. Sozlash tartibi xuddi 
shatakchi avtomobil tormozini sozlagandek bajariladi, ya’ni sozlash richagi 

---

183 
o‘qida joylashgan chervyakni burish orqali sozlanadi (shtokning siljish 
masofasi 15—18mm bo‘lishi kerak). 
 
14.6- rasm. Tirkama va yarim tirkamalar tormozi 
a) 
b) 
14.7- rasm. O‘qlarni o‘rnatish: a- tirkama, b- yarim tirkama. 
Pnevmoyuritmada havo o‘tkazgichlar va havo taqsimlagich klapanining 
jipsligi tekshiriladi. Qo‘l (bekat) tormozining samaradorligi tormozni kerish 
kulaklariga ta’sir etuvchi tormoz tortqilari, uzunligini o‘zgartirish orqali 
ta’minlanadi. 
Tirkama va yarimtirkamalarning gidravlik yuritmali g‘ildirak tormozlarini 
sozlash MAN avtomobillardek bajariladi. 

---

184 
Yurish qismlari avtomobillar 1-TXK va 2-TXK o‘tganida nazorat qilinadi 
va tekshiriladi (rama, osmaning uzel va detallari) Shuningdek, ko‘tarish 
mexanizmi va tayanch g‘altaklarining ishlashi tekshiriladi. 
Tirkamalarning elektr jihozlarida esa elektr simlari, shtepsel birikmalari 
detallarining holati hamda yoritish va signalizatsiya asboblari holati 
tekshiriladi. Ishqalanuvchi uzellar moylash kartasiga binoan moylanadi.
Tirkamalarga TXK ishlari. 
14.8 — rasm. Tirkama va yarim tirkamalar pnevmotormozlarini sozlash
. 
Kundalik qarov ishlari. Tirkama (yarimtirkama) ko‘zdan kechiriladi, 
bunda kuzov, rama, osma, g‘ildirak va shinalar, raqam belgilarning sozligi 
tekshiriladi. Ilashish qurilmasining sozligi va shatakchi avtomobil bilan 
tirkamaning ishonchli ulanganligi, yoritish va daraklovchi asboblar, tormoz 
yuritmasi birikmalarining jipsligi tekshiriladi. Tirkama-rospusklarda burish 
qurilmasi, uning ustunlari va qulflarining holati tekshiriladi. 
Tirkama (yarim tirkama) ni qoldiq yuklardan tozalab, raqam belgilari va 
uni yorituvchi fonarlari hamda stop-signallari artiladi. 
Birinchi texnik xizmat ko‘rsatish (I-TXK) da tirkamalar (yarimtirkama) 
kuzovining sozligi tekshiriladi. Buriluvchi qurilma ko‘zdan kechiriladi va 
uning detallari sozligi tekshiriladi. G‘ildiraklari boshqariladigan tirkama 
rospusklarda tortqilarning sozligi shotidan boshqaruvchi g‘ildiraklarga 

---

185 
keluvchi richag va sharnir birikmalarining holati, buriluvchi sapfa 
shkvorenidagi liqillash (lyuft) tirqish va rul tortqisining sharli barmoqlard agi 
liqillashning me’yoridaligi tekshiriladi.