Мавзу : Эски узбек тилида сон суз туркими

Kirsatish olmoshlariga -tek -dek affiksi quyidagicha ikki xil kirinishda qishialadi:
a) kipincha -do\ -daq formalarida qishialadi:
Ошанда\ qолы\а олыб отланды (Бн-131)
Щайал\а андаы кэлур ким,.. (нав.МН,187) b) bu, ul kirsatish olmoshlariga ba'zan -tek -dek formalarida sham qishiladi. Bunda kirsatish olmoshlari qaratqich kelishigida keladi. Мунун -тэк иш =илурны билмэмиш хал= (нав.ФШ.111)
Ushbu kirsatish olmoshiga -tek -dek qishilganda, quyidagi uch xil forma shosil biladi: ushmunun -dek, ushmundaq, ushmunek. Щали ушмундако= бол\усыдур (Бн-191).
-тэк -дэк affiksi bilan yasalgan forma predmet yoki shaxsning belgisini bildirib, sifat irnida sham qillanadi. Ушмунда= улу\ шащарлар ким ,.. (Бн, 355) ошанда\ дэрк =ор\анны йавуш=ан экэндурлэр (Бн, 332-333). Bu misollardagi ay-tek, yiqil\u -dek, munun dek, senintek, mundo\, ushmunda=, oshanda\ so’zlari sifat ma'nosida qo’llangan bilib aniqlovchi vazifasida kelgan.
-la le affiksi payt ma'nosidagi otlarga asosan, ton, tun so’zlariga qishilib, payt ravish yasaydi. Тунлэ о=уса\, фазл арту= бол\ай (Таф., 61.б)
Tanla ravishi III shaxs egalik affiksi bilan sham keladi (tanlasi), ba\zan egalik affiksidan keyin jinalish kelishigi affiksi sham qishiladi (tanlasi\a). Lekin ma'noda o’zgarish bilmaydi. Танласы\а бу йурттын кочуб... (Бн 276) – ona affiksi otga qishilib, o’xshatish, qiyoslash ma'nosidagi ravish yasaydi.
- ona affiksi bilan yasalgan forma predmetning yoki shaxsning belgisini kirsatib, sifat irnida sham qillanadi.
Хэйли мардона йигит эди. (Бн-123). Фон то\ларининг орасида ьир улу\ кыл тушубдур, мущити тащминан бир шаръий был\ай, тавр =ыледур, \аробаттин щоли эмас. (ан- аффикси билан ясалган).
- an affiksi bilan yasalgan taxminan tipidagi ravish eski o’zbek tilida kam iste'molda bilgan. Улу\лы\ы тахминан он =оры бол\ай (Бн-4). Тащминан уч мингдан кыпрак киши =атл\а борибтур. (Бн-198).
Sintaktik usul bilan ravish yasalishi eski o’zbek tilida sham quyidagicha uch xil yil bilan yasalgan. 1. Kompozisiya yili bilan. 2. Morfologik-sintaktik yili bilan. 3. Leksik-sintaktik yili bilan.
Qishma ravishlar. Kompozisiya yili bilan yasalgan ravishlarning bir turi =uyidagi so’zlar ishtirokida shosil biladi:
1. Bir siziga payt, makon va shunga ishshash ma'nolarni bildiruvchi so’zlarning qishilishi bilan payt yoki sholat a'nosidagi qishma ravishlar shosil biladi: Мунда келганларнинг щам отлари андо= харобтурким, бир кун =атрор ажоли =олмайдур. (Бн-203.б). Шайхиддин яна бир нима ривоят =илдилар.., (Бн-164.б). Бош мын-асты мын бир хил учэр (Бн-360.б).

2. 
   Shar belgilash olmoshiga payt yoki makon bildiruvchi so’zlar qishilib, payt yoki irin ma'nosidagi qishma ravish shosil biladi. Щар йэрдэ барсаныз =уллу\да болур-сиз. (Бн-140). Щар ердэ щар кимки, быюн =ыймаса; .., (Бн-212). Щар кечэ йузи йади билэ йи\ларам (Лутор-185).
   
3. 
   Ул, бу, ушбу, ошал kabi kirsatish olmoshlarigapayt va makon bildiruvchi so’zlar qishilib, payt yoki o’rin ma'nosidagi qo’shma ravish xosil biladi. Бу кечэ Карманда =онорлар (Бн-142). Бу =ыш щар бисйар улу\ тушуб эрди. (Бн-144). Бу ерда келиб мулозамат =илди. (Бн-225). Бу учурда дерлор ким,... (нав. МН,119).
   

Ул замонда анча на=ш ва савт бо\лар киши йы= эди. (Бн-164-165). Ул кун Защщо= =алъаси\а келдук (Бн-166). Устод Али=уш щам анда эди, ул кун щам яхшилар туфанг отти, икки =атла фаранги эди (Бн-198). Ул йэрда =ози йо= экандур (нав. МН-183).
Ушбу йыл Шайбоний хан Чин софини Хоразмда он ай мущосара =илиб олды. (Бн-146). Ушбу йил Султон Али мирзо била Мущаммад Мазид тархоннинг ораисда мухолофат тугети (Бн-64).
Ошал ва=т менин хатирыш\а йэтти ким,..(Бн-128)

4. 
   Щеч, =ай kabi so’zlar ishtirokida qishma ravishlar shosil biladi: Давлат хощлардин щеч ким бизнинг анда кишиларимизни сало= кырмадилар (Бн-170). Ызга щеч тарфдин йыл йы=турт (210.б). Дэди: =ай чо\дын олдун иш= аро маст (нав.ФШ.153).
   

Жуфт равишлар. Eski o’zbek tilida sham turli siz turkumlaridan shosil bilgan juft ravishlar qillangan. Eski o’zbek tilidagi juft ravishlarning kipchilik qismi ot turkumidagi so’zlardan xosil bilgan: Щар былакка бир кеча-кундуз чо\довуллу= навбати эди.(Бн-135). Биз бир- икки кундин сынг Шероз =ыр\они\а ерттук (Бн-38). Ыбдон-ыбдон бекларни ва яхши-яхши йигитларни тутуруб келтурдилар (Бн-42) ... Яхши-ёмон, тазминан, икки юздин кыпрак, уч юздин озро= был\ай. (Бн-526). Бу жинс бодона чир-дэк хайл-хайл учэдур (Бн-362).
Sifat, olmosh, son, ravish, sifatdosh, ravishdosh, taqlidiy so’zlardan xosil bilgan juft ravishlar eski o’zbek tiliga nisbatan kam: оз-оз киши беридин бориб, наридин келиб, оро йылда ор=улашиб ёнар эди. (Бн-67). Иброщим Тархонни ва яна хейли ыбдон-ыбдон йигитларни мы\ул талаб оттин тушуруб зое =илдилар. (Бн-81). Самар=аднинг мащалла-мащалла, кый-кый, авбош ва етимлари фовж-фовж йи\илиб,.. (Бн-82). ... Бу муомаладин далер былиб йиро=-йиро= чи=а киришдилар.(Бн-82). Танбал илгари ызга эл =очар-=ачмас былиб турубтур (Бн-131). Turkiy tilda ravishlarning bir gruppasi morfologik-sintaktik yil bilan, ya'ni siz o’zgartiruvchi formalarning sintaktik funksiyasi o’zgara borishi natijasida vujudga kelgan. Ravish yasalishining bu usuli uzoq davrlar davomida yuzaga keladi. Turkiy tillarda bu prosess qadim davrlardan boshlangan bilib, hozir sham davom etmoqda. Bu tipdagi ravishlarning kipchiligi kelishik formalari, ba'zilari esa ayrim fe'l fomalari asosida paydo bilgan. Morfologik-sintaktik yil bilan ravish xosil bilishda zamon va makon kelishiklari shamda vosita kelishigi ishtirok etadi.Bu kelishik formalaridagi payt yoki irin bildiruvchi otlar, kirsatish olmoshlari va ayrim sifatlar ravish turkumiga itgan yoki konkret kontekstda ravish funksiyasida =illangan. Ayrim kelishik formasidagi so’zlarning ravish turkumiga itishi yoki ravish funksiyasida =illanishi ancha =adim davrlardan boshlangan bilib, bu prosessma'lum davrlargacha davom etgan. Vosita kelishigi formasi kelishigi va jinalish kelishigining
2. Sifat, olmosh, son, ravish, sifatdosh, ravishdosh, ta=lidiy so’zlardan xosil bilgan juft ravishlar eski o’zbek tiliga nisbatan kam: –ru -rv, -ра -ре, -\ару -геру -=ару -керу affiksi formalari shu gruppani tashkil etadi. Qadimgi yodgorliklar tilidayoq bu affikslarning grammatik funksiyasi kuchsizlanib qolganligi va bu affikslarni qabul qilgan so’zlarning bir gruppasi ravish turkumiga ita boshlaganligi kuzatiladi. XI-XII asrlardan keyingi davrlarda esa bu affikslar deyarli iste'moldan chi==an bilib, ayrim so’zlar tarkibidagina uchraydi. Lekin bunday so’zlar endi ravish turkumiga itgan. Masalan, кунун, тунун, =ышлын, йазын, кунун-тунун, =ышлы-йазын, тэркин каби равишлар восита келишигининг –ын -ин, -ун -ун аффикси ёрдамида хосил былган, сонра, нары, (нору). бэри (бэру), таш=ари(таш=ару), ичкэру(ичкэри), йу=ару йу=ары каби равишлар таркибидаги –ра рэ -ру- ру гэру - =ару -керу эса жыналиш келишигининг =адимги аффиксларидир. Мисоллар: Сонра, маълум, =ылдылар(Бн-291). Йигитларны илгэри йибэрдук (Бн-102-103). Озни =алъадын таш=ари солдым (нав. ФШ-170).
Chiqish va o’rin payt kelishiklari formasidagi, shuningdek, jinalish kelishigining -\а -гэ -=а -кэ affiksli formasidagi so’zlarni ravish turkumiga o’tishi yoki ravish ma'nosida qillanishi nisbatan keyinroq boshlangan. Bu xol shozirgi til uchun ancha sharakterli shodisa bilib, eski o’zbek tilida ham (asosan XV asrdan boshlab) ma'lum darajada kuzatiladi. Masalan: анда барма= мащалдур (Бн-140). Ханлар билэ торт ай биргэ болиышды (Бн-146). Бурундын ишни =ылмыш эрди махкам (нав.Фш-140). Morfologik-sintaktik yil bilan yasalgan ravishlarni bir gruppasi ba'zi fe'l (asosan ravishdosh) formalari asosida vujudga keldi. Bunday so’zlarning ayrimlari butunlay ravish turkumiga itgan. Masalan: йана, айрув равишлари йан (=айтмо=), айыр (айрмо=) феълларига –а, -у affikslari =ishilib yasalgan ravishdosh formasi bilib, keyinchalik ravish sifatida shakllangan. Shutipdagi ravishdosh formalari esa irin bilan ravish ma'nosida =illanishi mumkin. Masalan, +амбар Али бег =ыч=ыра айтды (Бн-131) Филнин... улу\ тили бор, там\а ва йы\ач=а ушбу тишлэрин =ойуб, зорлаб йы=ытур (Бн-356).
Ayrim so’zlarga va yoki siz birikmalriga III shaxs egalik affiksini =ishish yili bilan ham ravish yasalishi yoki ravish ma'nosi ifodalanishi mumkin. Bu forma sham sharakteriga ko’ra morfologik-sintaktik yil bilan yasalga ravishlarga o’xshaydi; +ыш кунлари киши\а бу сув жузви сову= махсус боладур (Бн-324). Туш ва=ты болуб эрди ким,.. (Бн-142). Бурун\ы куни арзадашт =ылыб,.. йибарилиб эрди (нав.Мнш.6)
Leksik-sintaktik yil bilan ravish yasalishi , ya'ni ayrim so’zlarning ma'lim kontekstda ravish ma'nosida qillanishi payt bildiruvchi otlar doirasida biladi. Masalan; Ахшам андын кычуб, Али масжид тушулди (Бн-327). Кундуз йашунуб, .. ул сары барыл\ай (Бн-141).
Ravish ma'nosida qillnagan bunday otlar kipincha kiplik formasida keladi. Bu irinda kiplik affiksi ma'non kuchaytirish va sharakat yoki xolatning takrorlanib turishini kirsatadi: +ышлар тырт-бэш ай жамъэ йыллар бо\ланур (Бн-160) Йана тотидур:, йазлар тут пышы\ыда Нингнащор ва Лам\апатщо кэлур (Бн-360).
Sifat turkumidagi so’zlarning, asosan, asliy sifatlarining ravish irnida qillanib, sharakat yoki sholatning belgisini ifodalashi eski o’zbek tili schsn sham xarakterli bilgan. Qiyoslash: Йахшы совт билэ ада =ыл\ай (нав. И+.33).+афийасыны йахшы айтмайдур эрди. (нав МН. 254).
Йахшы sizi birinchi misolda sifat ma'nosida qillangan bilib, predmetning belgisini kirsatadi, ikkinchi misolda esa, ravish ma'nosida qillangan bilib, sharakatning belgisini kirsatadi.
Quyidagi misollarda sham yumshaq, tatli\, kuchluk sifatlari ravish ma'nosida qillangshan: Фиргавн=о йумшо=, тотлы\ сызлэнлэр (Таф.30). Шайх Дарвиш кыкалтош.., йайни кучлук тортар эди (Бн.199).
Ravishlarda sham sifatlardagi kabi -ro= -rek affiksi qishilib daraja formasi shosil biladi. Bu forma ish-sharakat belgsining kuchli yo kuchsizligini kirsatadi yoki boshqa ish-sharakat belgisi bilan qiyoslaydi: Бурун =андащор тарафи =ил\он азимат =олиб эди,.. (Бн. 142). Бу сув тушэр йэрдин =уйыро= улу\ кылбылубтур (Бн.445). Кэчрэк бир неча отли=... ытиб борадур. (Бн-305). ,.. бирор =уру= =уйиро= ушбу бажур жулгасида ы= тышуб, бир баландийда калла ишора буюрулди. (Бн-199). Ма=омнинг то\ининг тумшу\ида бир парча пастро=, то\ во=е былубтур,.. (Бн.202).