Mavzu: Arab tilida to'ldiruvchi ergash gapning qiyosiy tahlili


“Gap bo‘lagi o‘rnida bo‘la oladigan jumla” (yoki “gap bo‘lagi kabi e‘robda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan jumla”)


Download 110.38 Kb.
bet8/22
Sana30.04.2023
Hajmi110.38 Kb.
#1417053
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   22
Bog'liq
Mavzu Arab tilida to\'ldiruvchi ergash gapning qiyosiy tahlili M (1)

“Gap bo‘lagi o‘rnida bo‘la oladigan jumla” (yoki “gap bo‘lagi kabi e‘robda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan jumla”)


الجملة الواقﻌة مﺒتﺪﺃ

Ega vazifasida keluvchi jumla.





8 Qahhorov A., Nosirova M. Gap sintaksisi. -T.: Toshkent islom universiteti, 2013. – B.12.
9 O‘sha asar. – B.13.

الجملة الواقﻌة ﻓﺎﻋال اﻭ نﺎﺋب ﻓﺎﻋﻞ.

Fe’liy jumlaning egasi vazifasida keluvchi jumla.


الجملة الواقﻌة ﺧﺒرا .

Gapning kesimi vazifasida keluvchi jumla.


الجملة الواقﻌة ﺧﺒرا ﻷﻓﻌﺎﻝ المقﺎﺭﺑة ﻭ ﺃﻓﻌﺎﻝ الﺸرﻭع.
jumla. keluvchi vazifasida kesimi larning ﺃﻓﻌﺎﻞ المقﺎﺭﺑة ﻭ ﺃﻓﻌﺎﻝ الﺸرﻭع
الجملة الواقﻌة حﺎﻻ .

Hol vazifasida keluvchi jumla.


الجملة الواقﻌة مفﻌوﻻ ﺑﻪ.

To‘ldiruvchi vazifasida keluvchi jumla.


الجملة المضﺎﻓة.

Moslashmagan to’ldiruvchi vazifasida keluvchi jumla.


الجملة الﻭاقﻌة جواﺒﺎ لﺷﺭﻃ جﺎﺯﻢ مقﺭﻭنﺎ ﺑﺎلفﺎﺀ او ﺑﺎﺬا .

ااva ف bog‘lovchilari orqali bog‘lanib, shartning javobi bo‘lib kelayotgan jumla.


الجملة التﺎﺒﻌة لمفﺭﺪ .

Mufradga tobe bo‘lgan jumla.


الجملة التﺎﺒﻌة لجملة لهﺎ محﻝ مﻦ اﻹﻋراب .
اﻹﻋراب مﻦ محﻝ لهﺎ sirasiga kiruvchi jumlaga tobe bo‘lgan jumla.
الجملة التﻰ ﻻ محﻞ لهﺎ مﻥ اﻹﻋراب .

“Gap bo‘lagi bo‘la olmaydigan jumla”


الجملة ﻻﺑتﺪاﺋﻴة
الجملة اﻻﺴتﺋنﺎفﻴة .
الجملة التﻌلﻴلﻴة .
الجملة اﻻﻋتراضﻴة .
الجملة الواقﻌة صلة للمﻭصوﻞ اﻻﺴمي .

Ism yoki yuklamaga bog‘lanib keluvchi jumla.


الجملة التفﺴﻴﺭﻴة .
الجملة الواقﻌة جواﺑﺎ للقﺴﻢ .

ﻏﻴﺭ جﺎزﻢ .
جواﺑﺎ لﺷﺭط
الجملة الواقﻌة

الجملة التﺎﺒﻌة لجملة ﻻ محﻝ لهﺎ مﻥ اﻹﻋراب
اﻹﻋراب مﻥ لهﺎ محﻝ ﻻ toifasidagi jumlaga tobe bo‘lgan jumla
Arab nahvshunoslaridan yana biri ﺒﻜﻳتر الوهب ﻋﺒﺩ “الﻌﺭﺒي النحﻭ ” kitobida arab tilidagi jumlalarni الﻐالﻳﻴﻨي مصطفي ning "الﻌرﺑﻴة الﺪﺭﻭس جﺎمع" nomli kitobida keltirilgandan farqli ravishda quyidagi turlarga bo‘lgan. Ular quyidagilardir.
الجملة - Gap
الجملة المركﺑة الجملة الﺒﺴﻴطة
الجملة اﻻﺴمﻴة المركﺑة الجملة اﻹﺳمﻴة

الجملة الفﻌلﻴة
الجمﻞ التﻰ تقوﻢ مقﺎﻢ الﻌنﺎصر اﻷصلﻴة

“Bosh bo‘lak vazifasida keluvchi jumlalar”


الجملة الواقﻌة مﺒتﺪﺃ

Ega vazifasida keluvchi jumla.


الجملة الواقﻌة ﻓﺎﻋال اﻭ نﺎﺋب ﻓﺎﻋﻞ
الجملة الفﻌلﻴة المركﺒة

Fe’liy jumlaning egasi vazifasida keluvchi jumla.


الجملة الواقﻌة ﺧﺒرا

Gapning kesimi vazifasida keluvchi jumla.


الجملة الواقﻌة مفﻌوﻻ ﺑﻪ.

To‘ldiruvchi vazifasida keluvchi jumla.


الجملة الواقﻌة ﺧﺒرا ﻷﻓﻌﺎﻝ المقﺎﺭﺑة ﻭ ﺃﻓﻌﺎﻝ الﺸرﻭع
jumla. keluvchi vazifasida kesimi larning ﺃﻓﻌﺎﻞ المقﺎﺭﺑة ﻭ ﺃﻓﻌﺎﻝ الﺸرﻭع
الجمﻞ التﻰ تقوﻢ مقﺎﻢ الﻌنﺎصر المتممة

“Ikkinchi darajali bo‘lak vazifasida keluvchi jumlalar”


الجملة الواقﻌة نﻌتﺎ.
الجملة الواقﻌة حﺎﻻ .

Hol vazifasida keluvchi jumla.


الجملة المضﺎﻓة.

Moslashmagan to’ldiruvchi vazifasida keluvchi jumla.


الجمﻞ التﻰ تقوﻢ مقﺎﻢ الﻌنﺎصراﻷصلﻴة اﻭ المتممة

“Bosh va ikkinchi darajali bo‘lak vazifasida keluvchi jumlalar”vazifasida keluvchi jumla.


الجملة الموصولة
الجملة الواقﻌة موقع المﺳتﺜنﻰ
المﺳتﺜنﻰ vazifasida keluvchi jumla
الجملة المﺴﺒوقة ﺑحرﻑ جﺭ الجمﻞ المتالﺯمة

“Bir-biridan ajralmaydigan jumlalar”


الجملة الﺸرﻁﻴة

shart ergash gapli qo‘shma gap


مﻌﺎنﻰ الجملة الﺸرﻁﻴة
الجملة الﺸرﻁﻴة الﻇرﻓﻴة ﻭ الجملة الﻇرﻓﻴة
الجمﻞ اﻻﻋتراضﻴة ﻭالتفﺴﻴرﻳة

“Al-i’tirodiy va al-tafsiriy jumlalar”


الجملة اﻹﻋتراضﻴة الجملة التفﺴﻴرﻳة
الجملة التفﺴﻴرﻳة ﻭ الجملة الواقﻌة جواﺑﺎ للقﺴﻢ
الجملة turga ikki jumlalar tilidagi arab kitobida ” النحﻭ الﻌﺭﺒي“ ﻋﺒﺩ الوهب ﺒﻜﻳتر
الﺒﺴﻴطة sodda gaplar va المركﺒة الجملة murakkab gaplarga ajratilgan. Arab va o‘zbek tillaridagi sodda gaplar o‘rtasida katta farqni ko‘rishimiz mumkin.
Arab tilidagi الﺒﺴﻴطة الجملة ya’ni sodda gaplardagi har bir bosh va ikkinchi darajali bo‘lak faqat bitta so‘zdan iborat bo‘ladi.
Sodda gaplar o‘z navbatida ikki turga bo‘linib, ular اﻻﺴمﻴة الجملة ot kesimli gap va الفﻌلﻴة الجملة fe‘l kesimli gap deb nomlanadi. O‘zbek tilida esa sodda gaplar sodda yig‘iq, sodda yoyiq gaplarga bo‘linadi.
Ism so‘z turkumi bilan boshlanib, kesimi ism bilan ifodalangan gap ismiy jumla deyiladi. Ismiy jumlada kesim vazifasida ot, sifat, son, yoki olmosh kabi ismlardan biri keladi. Ismiy jumlaning egasi المﺒتﺪﺃ kesimi esa الخﺒر deb nomlanadi. 10Masalan:



مصطﻓﻰ الﻐالﻳﻳﻦ. جﺎمع الﺩﺭﻭﺲ الﻌرﺑﻳة. -القﺎهﺭﺓ: ﺪاﺭ الﻐﺪ الجﺪﻳﺪ، .2007 ﺺ579. 10



الﻌل نو ˚ . nurdir. Ilm
الوﻋﺪُ ﺃمﺎنة˚ . omonatdir. Vada
Yuqoridagi jumlalarda الوﻋﺪُ ,الﻌلﻢ so’zlari المﺒتﺪﺃ , vazifasda kelmoqda.
الخﺒر esa sozlari منة˚ , نو ˚

Fe’l so‘z turkumi bilan boshlanib, kesimi fe’l bilan ifodalangan jumla fe’liy jumla deyiladi. Fe’liy jumlalarda kesim الفﻌﻞ , ega esa الفﺎﻋﻞ deb nomlanadi.

Muhammad kitobni yodladi. . ب


مح َّمﺪ
˚ ال ِﻜتﺎ
ح ِفظَ

Ba’zan esa الفﺎﻋﻞ o‘rnida الفﺎﻋﻞ نﺎﺋب (egani o‘rnini bosuvchi) kelishi ham mumkin, bunda الفﻌﻞ majhul nisbatda bo‘lishi talab qilinadi. Masalan:

Ilm talab qilinadi.


ب ال ِ ْل ُ.
ُطلَ

Bu misolda ham ب kelmoqda.11
َل ط
, الفﻌﻞ so‘zi ُ
vazifasida نب الف esa sozi ال ِ ْل ُ

المركﺒة الجملة lar ikki va undan ortiq jumlalardan tashkil topgan gaplar bo‘lib, grammatik vositalar bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning biri shu ikki jumlalarning biri o‘rnida qo‘llaniladi.
ﻴﺴﺭنﻰ ﺃﻦ تفﻭﺯ ﻓﻰ ﺴﺑﺎﻖ الﻌﺪﻭ . 12

Musobaqada g‘olib bo‘lishing meni xursand qiladi.


المركﺒة الجملة murakkab gaplarni batafsil yoritmoqchi emasmiz, lekin ular haqida qisqacha, umumiy ma’lumotlarni berib o‘tamiz.
التفﺴﻴﺭﻴة الجملة – bu o‘zidan oldingi jumla tarkibidagi qisqa, mujmal jumlani kengroq, mufassalroq, tushunarsiz jumlani tushunarliroq, osonroq qilib bayon etadi.13
Ko‘p holatlarda qasamni ifodalovchi so‘z birikmasidan keyin القﺴﻢ جواب “javobu- l qasam” kelib, u اﻹﻋراب مﻥ لهﺎ محﻞ ﻻ - “gap bo‘lagi bo‘la olmaydigan jumla” hisoblanadi.14 Masalan:





11 O‘sha joy.
ﻋﺒﺩ الوهب ﺒﻜﻳتر . النحﻭ الﻌرﺑﻰ . تﻭﻨﻳﺲ . .ﻢ1987 11. ﺺ . 12
13 Qahhorov A., Nosirova M. Gap sintaksisi. -T.: Toshkent islom universiteti, 2013. –B.30.
14 O‘sha joy.

15{3} ﻦ
ِل
ْل ُم ْر ﻦ ا
لَ ِم ك
ح ِ ِ }2{ ِنَّ
ا ْل ﻥ
ْلقُ ْرآ ﻭا
}1{ ﻳﺲ

Yo, Sin. (Ey, Muhammad, ushbu) hikmatli Qur’onga qasamki, hech shak- shubhasiz siz To‘g‘iri yo‘l (ya’ni haq din) ustidagi payg‘ambarlardansiz” 16


“Yasin surasi”1-2 oyati karimasidagi bo‘lib,
ِل
ا ْل ُم ْر ِمﻦ
qasam” “javobu-l جواب القﺴﻢ - ﺇِ َّنك

اﻹﻋراب مﻥ لهﺎ محﻞ ﻻ - “gap bo‘lagi bo‘la olmaydigan jumla” hisoblnadi. اﻹﻋراب مﻥ لهﺎ محﻞ ﻻ - “gap bo‘lagi bo‘la olmaydigan jumla” bo‘lgan jumlaga
teng bog‘lovchi orqali birikkan jumla ham اﻹﻋراب مﻥ لهﺎ محﻞ ﻻ - “gap bo‘lagi bo‘la olmaydigan jumla” hisoblanadi va o‘zidan oldingi jumlaga الﻌطﻒ va الﺑﺪﻞ sifatida birikadi.
قﺎﻢ ﺯﻳﺪ و لﻢ ﻴقﻢ ﻋمﺭﻭ .

Zayd o‘rnidan turdi va Amr esa turmadi.


محﻞ لهﺎ مﻥ اﻹﻋراب uchun bo‘lgani al-ibtidaiyya” al-jumla “الجملة ﻻﺑتﺪاﺋﻴة - قﺎﻢ ﺯﻳﺪ
ﻻ - “gap bo‘lagi bo‘la olmaydigan jumla” dir. Shu sababli unga “ma’tuf” bo‘lgan (teng bog‘langan) ﻋمﺭﻭ ﻴقﻢ لﻢ ham اﻹﻋراب مﻥ لهﺎ محﻞ ﻻ - “gap bolagi bola olmaydigan jumla” dir.
اﻹﻋراب مﻥ لهﺎ محﻞ ﻻ - “gap bo‘lagi bo‘la olmaydigan jumla” bo‘lgan jumlaga nisbatan izohlovchi “ الﺑﺪﻞ - badal” bo‘lib kelgan keyingi jumla ham
اﻹﻋراب مﻥ لهﺎ محﻞ ﻻ - “gap bo‘lagi bo‘la olmaydigan jumla” bo‘ladi.

َثَﺎمﺎً 17}68{
ك َ ْلﻖ
َ ِل
َ ْف
َمﻦ
قﻭﻝ تﻌﺎلﻰ :

م َهﺎنﺎً }69{ 18
خلُْ ِ ِ
َ
َﻡ ا ْل ِق َﻴﺎ َم ِة ب َ ْو
َا
لَﻪُ ا ْل
ُضﺎﻋ

“Kim manashu (gunohlardan birontasini) qilsa uqubatga duchor bo‘lur. Qiyomat kunida uning uchun azob bir necha barobar qilinur va u joyda xorlangan holida mangu qolur”19 “Furqon surasi”68-69 oyati karimasidagi


ﻪُ ا ْل َﻌﺬَاب ﻒ
ضﺎﻋ
ُ jumlasi
ْل َ ga nisbatan kengroq va tushunarliroq, chunki u “ الﺑﺪﻞ -




القرآﻥ الﻜرﻳﻢ. مجمع الملك ﻓهﺪ لطﺒﺎﻋة المصحﻒ الﺸرﻳﻒ. المملﻜة الﻌرﺑﻴة الﺴﻌوﺩﻳة1403–هـ. ﺺ 440 . 15
16 Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Tafsiri Hilol. 2-juz. -T.: Sharq, 2008.
القرآﻥ الﻜرﻳﻢ. مجمع الملك ﻓهﺪ لطﺒﺎﻋة المصحﻒ الﺸرﻳﻒ. المملﻜة الﻌرﺑﻴة الﺴﻌوﺩﻳة1403–هـ. ﺺ 377. 17
18 O‘sha joy.
19 Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Tafsiri Hilol. 2-juz. -T.: Sharq, 2008.

badal” dir, shu bois u ham اﻹﻋراب مﻥ لهﺎ محﻞ ﻻ - “gap bo‘lagi bo‘la olmaydigan jumla” dir.
Agar jumla mazmunan birgina ism yoki fe’l bilan almashtirilganda ushbu so‘z gapdagi vazifasiga ko‘ra muayyan bir turlanish yoki tuslanish qo‘shimchalariga ( الجر ,الﻨصب ,الرﻓع الجزﻡ e’rob harakatlariga) ega bo‘lsa, bu jumla
اﻷﻋراب مﻦ محﻞ لهﺎ جملةdeyiladi. Arab nahvshunoslari e’robda o‘z o‘rniga

Download 110.38 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling