Мавзу. Австралия режа: Географик ўрни


Download 2.79 Mb.
bet6/9
Sana03.11.2023
Hajmi2.79 Mb.
#1743042
1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
Австралия Умумий обзор Microsoft Word

Ички сувлари. Материкнинг кўпрок қисми чўл ва чала чўл тропик иклими минтакасида булганлигидан ташкарида окадиган дарёлар ҳам, ички дарёлар ҳам куп эмас. Ииллик умумий сув окимининг микдори (350 км3) жихатдан Австралия бошқа материклар ўртасида сунги уринда туради. Австралиянинг деярли бутун майдонида оким (сток) қатлами йилига 50 мм га яқин.шарқий Австралия тоғларининг шамолга унг нам енбағирларида оким қатлами (400 мм ва ундан ортик).
Материк майдоннинг 60 процентида океанга караб окадиган дарёлар йўқ, фақат вақтиыча окадиган сувлар (криклар) бор, лекин улар кам куп эмас. Криклар Марказий хавзадан энг куп.Ғарбий плато да криклар камрок. Фақат ахён - ахёндан ёгадиган жалалардан кейин крикларда сув пайдо булади,криклар купинча, окмас козонсойларда тугайди. Туртламчи давирниш плювиал эпохаларида бу козонсойлар катта доимий дарёлардан сув олган улканкўллар бўлиб, суви чучик эди. Эндиликда бу кўллар деарли куриб колган, урн и шурхоклар билан банд.Австралиянинг хатто энг йирий окмас кўли - Эйр йилнинг қуруқ вакешда гача калинликда туз ватлами билан копланади, ёмгиргарчилик мавсумида (ёздда) эса 1500 км 2 гача майдонга тошади. Австралиянинг энг узуы криклари - Купер ~ крик ва Дайамантина узанлари Эйр кўлининг қирғоқлари ёнида тугайди.
Австралиянинг чекка раёнлари сувлари Ҳинд океанига (жами материк майдонидаги окимнинг 33 процента) ва Тинч океанига қуйилади. Океанга қуйиладиган дарёлар одатда калта бўлиб, айникса Шарқий Австралия тоғларидан тушадиган дарёларнинг нишаби катта дарёларнинг сув микдори, шунингдек, сув сатхи турлича бўлиб, ёгин микдорига ва ёгиннинг тушиш вақтига купрок боглик, Шарқий Австралия тоғларида бошланадиган дарёлар {Бёрдееин, Фиирой, Берпетт ва хоказо) энг серсув бўлиб, уларнинг суви йил буйи бир меъёрда окади. Қирғоқ буйидаги чала чўл платолардан бошланадиган дарёлал, яъни ғарбий сохил дарёларнинг (фортескъю, Гаскойн ва хоказо) суви камрок бўлиб, сув микдори доимий эмас. Катта Австралия кўлтигига ёндашган Налларбор карст текислигида окар сув мутлако йўқ.
Австралияда йирик дарёлар фақат иккита - Мурреи ва Дарлинг дарёлардан иборат. Австралия Альп тоғларидан бошланадиган Муррей Австралиянинг энг серсув дарёсидир (хавза майдони 1072 минг км2, узунлиги 1632 л/).Бу даре асосап ёмгир ва қисман кор сувлари билан туйинади. Муррей дарёси Марказий пасттекисликнинг кенг жанубий - шарқий текисликлари оша пича нишаб бўлиб окиб, куп сув бугланиб кетади ва океанга зурга йетиб боради. Дарёнинг океанга қуйилиш жойи кум тиллари билан тусилган. Муррей дарёсининг асосий ирмоги - Дарлинг дарёси Австралиянинг энг узун дарёсидир (хавза майдони 590минг /ш2,узунлиги 2450 м ), лекин Дарлинг суви янада камрок бўлиб қирғоқчилик мавсумларда кумларга шимилиб кетади, Муррейга етиб бормайди.
Австралиянинг ер ости сувларига бойлиги бу китъанинг фарк киладиган хусусиятидир. Бундай сувлар артезиян хавзачарига тупланади,бу хавзалар эса Ғарбий платонинг чеккалардаги ва Марказий пасттекисликдаги қадим1и пойдевор букилмаларини эгаллайди (90- раем). Асосан мезозой ёткизиклари сувли қатламлар бўлиб хизмат килади, зичлашган палеозой жинслар эса сув утказмайди. Ер ости сувлари асосан ёгингарчиликдан тупланади.
Хавзаларнинг марказий қисмларидаги ер ости сувлари анча чуқурликда (20 м гача, айрим жойларда 1,5 км гача чуқурликда). Парма кудуклар ковланганда ер ости сувлари купинча отилиб чикади.
Австралиянинг энг йирик ер ости сув хавзаси Катта Артезиан х,авза деб аталади. У Карпентария кўлтигидан Дарлинг дарёсининг ўрта окимигача деярли бутун Марказий пасттекисликнинг уз ичига олади. Хавза худудида артезиан кудуклар купрок, бу кудуклардан минерал сув (базам илик ва хдтто кайнок сув) чикади. Австралиянинг чала чўл ва чўл областларида артезиан хавзаларнинг аҳамияти жуда катта. Аммо уларнинг суви минерал cyBH минерал моддаларга бой булганидан далаларни сугоришдан кура, саноат ва транспорт эхтиёжлари учун ва acocaн яйлов районларида (Квинсленд жанубида, Янги Жанубий Уэлъсда ва Викторияда) сув омборлари барпо эишт учун ишлмтилмокда.
Австралиянинг 60 % майдони ички оким хавзасига карайди. Худудининг тахминан 10 % и Тинч океан xaвзacигa, колган қисми Ҳинд океан хавзасига карайди. Материкнинг бош сувайиргичи катта Катта Сувайиргич тизма урни, унинг ёнбағирларида энг катта ва серсув дарёлар окиб тушади. Бу дарёлар бутунлай ёмгир сувидан туйтнади. Тизманинг шарқий ёнбагри киска ва тик булганлигидан Мажон ва Тасман денгизларга кискадез окар ва эгри бугри узанли дарёлар окиб тушади. Булар ёил буйи хархолда текисда туйинганлигидан улар Австралия нинг энг серсув дарелари хисоблани бу дареларда ёзги максимум оким аник ифодаланган.
Материкнинг жануби - ғарбида ҳам доимий окар сувлар бор. Лекин уларнинг ҳаммасида оким жуда бекарор ва ёзги иссиқ фаслида айрим кисимларида ифлосланган бир кача кўлчаларга айланиб колган.
Австралиянинг ички чўл ва чалачўл кисимларида доимий окар сувлар йўқ. Лекин у ерларда плювиал давирдаги нам шароитда таркиб топган қадимда ривожланган окар сувлар шохобчаларнинг колдикларидан иборат қуруқ узанлар бор. Бу қуруқ узанлар ёмгирлардан кейин киска мудатга сувга тулади. Бундай вақтли окар сувлар Австралияда криклар деб аталади. Криклар Марказий текисликда айникса куп. Бу ерда улар окмас, куриб турадиган Эйр кўли томонга йуналган.
Налларбор карст текислигида хатто вақтли окар сувлар ҳам йўқ. Лекин бу ерда окими Катта Австралия кўлтиги томонга йуналган ер ости суви окими бор.
Текисликда дарёлар узанлари илонизи шаклида ва куп тармокларга булиниб окади. Муррей ва Дарлинг оралигидаги буту н лай даре келтирмалардан тузулган ерларни су в босади.
Кишки куру к даврда Муррей хавзасидаги дарёлар жуда пасаяди, бирок одатда дарёда бошдан - оёк сув окими сакланади. Фақат жуда ҳам қирғоқчил келган йиллардагина Муррейнинг юкори окимидаги айрим қисмлари бутунлай куриб колади.
Калин тропик ўрмонлар Австралиянинг бутун шарқий чеккасини ҳам коплаб, Катта сувайиргич тизма ёнбағирларига кутарилади. Бу ўрмонлар типик нам тропик ўрмонлардан камбагаллиги, палъмалардеярли бутунлай булмагани холда хар хил эвкалипит турларининг купчилигиниташкил этиши билан фарк килади. Пекин бу ўрмонларда дарахтлар жуда баланд булади,бирок лианаларнинг ҳамда эпифитларнинг купчилиги жихатдан нам тропик ўрмонлардан кейин туради. Бу ўрмонлар тагида кизил - сари к ферралит тупроклар хосил булган.

Download 2.79 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling