Мавзу: Металлар технологияси асослари

Reja: 
1. 
Metallarni bosim bilan islash usullari. 
2. 
Kesish jarayoning turlari. Keskich, uning qismlari va elementlari. 
3. 
Keskich burchaklari va ularni tanlash. Kesuvchi asboblar 
tayyorlash uchun ishlatiladigan materiallar. 
4. 
Kesish jarayonining asosiy elementlari 
5. 
Materiallarni payvandlash usullari. 
6. 
Metallarni metal elektrod bilan elektr yoy yordamida payvandlash. 
 
Metallarni bosim bilan ishlash usullari 
Mashinasozlik sanoatida metallarni bosim bilan ishlashning quyidagi 
usullari keng tarqalgan:
1. Prakatlash. Bunda zagavotka prakatlash mashinasining qarama-
qarshi tomonga ayanuvchi silindirak juvalari orasidan ezib о‘tkazib ishlanadi. 
Bunda zagavotkaning kо‘ndalang kesim yuzasi kichrayib, buyiga uzayadi. bu 
usulda listlar, polosalar, chiviqlar, turli profilli mahsulaotlar tayyorlanadi. 
2. Kiryalash. Bunda zagotovka uning kо‘ndalang kesimidan kichik 
bо‘lgan kirya-asbob teshigidan (kо‘zidan) tortib о‘tkaziladi. Bu usulda turtli 
diametrdagi chiviqlar, simlar, yrubalar, va profilli boshqa maxsulotlar 
tayyorlanadi.
3. Preslash. Bunda zagotovka xavol silindrik konteynerga kiritilib, 
uning matritsa deb ataluvchi asbobi kо‘zidan puanson yordamida siqib chiqariladi. 
Bu usulda turli о‘lchamli chiviqlar, trubalar va profilli boshqa maxsulotlar 
tayyorlanadi.
4.Bolg‘alash. bunda kо‘pincha zarur temperaturada qizdirilgan 
zagotovkani bolg‘aning pastki boyoq muxrasiga (dastaki bolg‘alashda sandonga) 
qо‘yib, bolg‘aning ustki boyoq muxrasi bilan zarblanadi. Bu usulda bal, shatun, 
tishli g‘ildirak va boshqa detallarning chala maxsulot(pokovka) lari olinadi. 
5.Shtamplash. Bunda kо‘pincha zarur yemperaturagacha qizdirilgan 
zagotovka shtampning pastki palla bо‘shlig‘iga qо‘yilib, bolg‘a babasiga 
о‘rnatilgan shtampning ustki pallasi bilan zarblanadi. Bunda zagotovka 
deformatsiyaalanib shtamp bо‘shlig‘ini tо‘ldiradi. Bu usulda turli shaklli 
maxsulotlar (tishli g‘ildirak, tirsakli va boshqa zagotovklar) olinadi. 
6.List shtamplash. Bunda list, lentalardan tayyorlangan zagotovkani 
matritsa-asbobga о‘rnatib, puanson bilan ezgan xolda matritsa kо‘ziga kiritib 
kutilgan shaklga keltiriladi. bu usulda skoba, qopqoq, avtomobil qanotlari va 
boshqa detallar tayyorlanadi. 
 
Metallarni prokatlash. Statistik ma’lumotlardan ma’lumki, ishlab 
chiqarilayotgan pо‘latlarning 80% dan ortiqrog‘i, rangli metallarning 40-50% 
prokatlanadi. Metallarni prokatlashning quyidagi usullari mavjud: 

---

147 
a) Vо‘ylama prokatlash. Bu usulda zagotovka prokat stanining 
qarama-qarshi tomoniga aylanuvchi juvalari orasidan ezib о‘tkazilib ishlanadi. 
Natijada uning kо‘ndalang kesimi kichrayib, uzunligi ortadi. 
Agar listlar prokatlanadigan bо‘lsa, prokat staning juvalari silliq, turli 
profillar prokatlanadigan bо‘lsa, о‘yiqli bо‘ladi; 
b)Kо‘ndalangiga prokatlash. Bu usulda zagotovka prokat staning bir 
tomonga aylanuvchi juvalari orisidan ezib о‘tkazilib ishlanadi. Bunda zagotovka 
juvalarning aylanishi tomonga qarama-qarshi aylanib, bо‘ylama о‘qga tik 
yo’nalishda plastik deformatsiyaalana boradi. 
Kо‘ndalangiga prokatlashda о‘zaro ma’lum burchak ostida о‘rnatilgan 
juvalarning bir tomonga aylanishida zagotovka ular orasidan ezib о‘tkazilib 
ishlanadi. Bunda zagotovka juvalar aylanishi tomonga qarama-qarshi aylanib, 
ilgarilanma harakatlanadi. Bu usulda gilzalar, ulardan esa trubalar tayyorlanadi.
 
Kiryalash. Bu usul prokatlash yо‘li bilan tayyorlab bо‘lmaydigan 
ingichka simlar, murakkab profilli detallar (masalan, shakldor shponkalar, 
reflangan juvalar, trolleybus simlari, yupqa devorli trubalar) ishlab chiqarishda 
qо‘llaniladi. Ular rangli hamda qora metallar va ularni qotishmalaridan olinadi. 
Bunda chiviq-zagotovkalar kirya-asbob kо‘zi (teshigi) dan tortib о‘tkaziladi va 
olingan mahsulot kо‘ndalang kesimi butun uzunligi bо‘yicha kirya kesimining 
shakliga о‘tadi. Agar kesimi ancha kichik mahsulotlar tayyorlash zarur bо‘lsa, 
zagotovkalarni bir necha bor kiryalar kо‘zidan о‘tkazib ishlanadi. Kiryalashda 
metallar kо‘pincha soviqlayin ishlanishi oqibatida puxtalanadi, keyingi ishlov 
berishda uzilmasligi uchun yumshatiladi.
Kiryalash kuchining qiymati zagotvoka materialiga, о‘lchamiga, 
deformatsiyaalash darajasiga va boshqa omillariga bog‘liq.
Odatda kiryalash kuchi qiymati quyidagi formila bо‘yicha aniqlanadi:
P=K

F

b
H (kg), 
bu yerda K-kiryalash keoffisenti (masalan, pо‘latlarni kiryalash uchun 
K=0,5-0,7); 
F-kirya teshigining kо‘ndalang kesim yuzasi, mm
2
; 

b
-materialning chо‘zilishga kо‘rsatadigan vaqtli qarshiligi, Pa( kgk / 
mm
2
).
Amalda kiryalash kuchini kamaytirish uchun kirya kо‘zining 
zagotovka bilan tegish yuzasi mineral moy bilan moylab turiladi. Materiallarni 
kiryalashda о‘rtacha nisbiy deformatsiyaalanish darajasi materialning xiliga qarab 
turlicha olinadi. Masalan, pо‘latlarni kiryalashda 10-18%, rangli metallarni 
kiryalashda 20-35%.
Presslash. Presslash yо‘li bilan materiallardan turli xil mahsulotlar 
tayyorlash uchun uni presslash mashinasining konteyneri ( havol silindriga ) kiritib 
matritsa deb ataluvchi asbob kо‘zidan siqib chiqariladi. Tayyorlanadigan 
maxsulotning kо‘ndalang kesimi matritsa kо‘zining kesimiga mos bо‘ladi. Bu 

---

148 
usulda rangli metall qotishmalardan, pо‘latlardan diametri 20-400 mm gacha, 
devor qalinligi 1,5 - 12 mm gacha bо‘lgan trubalar va boshqa har xil profilli 
maxsulotlar tayyorlanadi.
Presslash yо‘li bilan maxsulotlar olishda amaldakо‘proq gidravlik 
press;ardan foydalaniladi, chunki bularning konstruksiyasi oddiy bо‘lib, tezligi tez 
rostlanadi. Gidravlik gorizontal presslarning presslash kuchi 600-60000 t, 
vertikallariniki 300-100 t dir. 
Bolg‘alash. Bu usulda asosan, plastik holatgacha qizdirilgan metallar 
turli asboblar bilan zarbalab yoki presslab kutilgan shakl va о‘lchamdagi 
mahsulotlarga 
aylantiriladi. 
Metallarni 
erkin 
bolg‘alash 
usuli 
mexanizatsiyalashtirish darajasiga qarab dastaki va mashinalarda bolg‘alash 
hamda presslash turlariga ajratiladi. 
Dastlabki bolg‘alashda mayda pokovkalar olinib, temirchiqizdirilgan 
metall zagotovkaning bir uchini qisqich bilan qisgan holda sandonga quyib, 
bolg‘acha bilan urib bosqon bilan sandonga quyib, bolg‘acha bilan urib bosqon 
bilan urish joyini shogirdiga kо‘rsatadi. Operatsiyalarni bajarishda turli 
asboblardan (sumba, zubilo, tekislagich va boshqalar) foydalaniladi. Bu usulda 
olingan mahsulot pokovka deyiladi. Uning sifati temirchi malakasiga bog‘liq 
bо‘lib, ish unimdorligi juda pastdir. Shu sababli bu usuldan tuzatish ustaxonasida 
foydalaniladi.