Мавзу: Металлар технологияси асослари

Bitumning chо‘ziluvchanligi namunani duktilometrda chо‘zish yо‘li bilan 
topiladi. CHо‘zilgan namunaning uzilish paytidagi uzunligi (sm xisobida) bitum
chо‘ziluvchanligining kо‘rsatkichi xisoblanadi. 
Yuqoridagi xossalar bir-biriga bog‘liq. Masalan, qattiq bitumlarning 
yumshash xarorati yuqori bо‘ladi, lekin chо‘ziluvchanligi kichik, ya’ni nisbatan 
mо‘rt bо‘ladi, aksincha, uncha yuqori bо‘lmagan xaroratda yumshaydigan bitumlar 
juda chо‘ziluvchan, ya’ni katta plastiklikka egadirlar. 
Neft bitumlari zich strukturaga ega, ularning g‘ovakligi amalda nolga teng, 
shu sababli suv о‘tkazmadi, kislotalar, ishqorlar, ishqorli suyuqliklar va gazlar 
ta’siriga hamda sovuqqa chidamli bо‘ladi. Ular tosh materiallari, yog‘och
materiallari va metallar bilan puxta tishlashish xususiyatiga ega, lekin organik 
erituvchilarda eriydi, ishlash sharoitlarida quyosh nuri va havo kislorodi ta’siri 
ostida eskiradi, natijada qattiqligi va murtligi ortadi.

---

92 
Bitumlar yog‘och bochkalarda, bidonlarda, faner yoki metall-faner 
barabanlarda, qog‘oz qoplarda tashiladi. Ishlatiladigan joygacha bu materiallar 
isitish qurilmalari bilan jixozlangan temir yо‘l sisternalarida tashilishi ham 
mumkin. 
Bitumlarni quyosh nurlaridan va yog‘in-sochinlardan ximoyalash uchun 
ularni maxsus omborlarda yoki bostirma ostida saqlash lozim. 
Qatronli bog‘lovchilar. Qatronli bog‘lovchilar kimyo zavodlarida qattiq 
yoqilg‘i (toshkо‘mir, qо‘ng‘ir kо‘mir, yonuvchi slanetslar va boshqalar) ni qayta 
ishlashda qо‘shimcha maxsulot sifatida olinadi. 
Organik bog‘lovchilarning bu guruxidan qurilishda kо‘pincha toshkо‘mir 
qatroni va toshkо‘mir peki (gollandcha pek-smola) ishlatiladi.
Toshkо‘mir qatroni – о‘ziga xos fenol va naftalin xidli, rangi qora yoki 
qо‘ng‘ir moysimon qovushqoq suyuqlikdan iborat. 
Toshkо‘mir qatronini xom holatda qurilishda ishlatib bо‘lmaydi, chunki 
tarkibida suv va uchuvchi fraksiyalar bо‘ladi. Qizdirish yо‘li bilan xom qatrondan 
suv chiqarib yuboriladi, sо‘ngra yengil va о‘rtacha moylar ajratib olinadi, buning 
natijasida xaydalgan qatron olinadi, uni qurilishda ishlatish mumkin. 
Toshkо‘mir peki – qora rangli qattiq modda bо‘lib, toshkо‘mir smolasidagi 
moylarni xaydash tugagandan keyin hosil bо‘ladi. Pek suvda mutlaqo erimaydi, 
lekin organik erituvchilarda eriydi, kislotalar va tuz eritmalari ta’siriga chidamli. 
Toshkо‘mir peki –zaxarli modda, shu sababli uni ishlatishda xavfsizlik 
texnikasining maxsus qoidalariga rioya qilish zarur. 
Pek mastikalarda bog‘lovchi modda sifatida ishlatiladi. Pekni xaydalgan
qatron bilan birga eritib, qurilish uchun yaroqli tarkibli qatron olish mumkin. Bu 
aralashmalar yuqori darajada yelimlash xossalariga ega. Pek va qatron nisbatini 
о‘zgartirib yumshash xarorati va qovushqoqligi turlicha bо‘lgan tarkiblar 
tayyorlanadi: aralashmada pek qancha kо‘p bо‘lsa, aralashmaga ishlov berish 
xarorati va mо‘rtligi shunchalik yuqori bо‘ladi. Xaydalgan va tarkibli qatronlar 
yо‘llar qurishda va tombop materiallarni tayyorlashda keng qо‘llaniladi. 
Qatronli materiallarning yog‘in-sochin va kuyosh nuriga chidamliligi bitumli 
materiallarnikiga qaraganda pastroq bо‘ladi. Qovushqoqligi, atmosfera ta’siri va 
xaroratga chidamliligini oshirish uchun tarkibiy qatronlarga mayda tuyilgan 
materiallar (oxaktosh, dolomit) aralashtiriladi va tо‘ldirilgan qatron olinadi. 
Qatron temir yо‘l sisternalari yoki avtotsisternalarda, pek esa yopiq 
vagonlarda sochma xolda yoki termotsisternalar va maxsus avtomabillarda 
tashiladi. Yopiq omborlar yoki ayvonlarda saqlanadi.