Mavzu: Qadriyatlar falsafasi (aksiologyia) Reja

Qadriyatlarning turlari 
Qadriyatlar turli asoslarga ko‘ra tasniflanadi. Mazmun jihatidan jamiyatning kichik tizimlari 
haqidagi tasavvurlarga mos keluvchi- moddiy (iqtisodiy), siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy qadriyatlar 
farqlanadi. Kichik tizimlarning har biri o‘z tasnifini nazarda tutuvchi tarkibiy qismlarga bo‘linadi. 
Masalan, moddiy qadriyatlar ishlab chiqarish-iste’molga doir (utilitar) qadriyatlarni, mulkiy, maishiy 
munosabatlar bilan bog‘liq qadriyatlarni o‘z ichiga oladi. Ma’naviy qadriyatlar axloqiy, ma’rifiy, 
estetik, diniy g‘oyalar, tasavvurlar va bilimlarni o‘z ichiga oladi. 
Tarixiy xususiyatiga ko‘ra qadriyatlar jamiyat rivojlanishining u yoki bu bosqichiga mos keladi 
yoki turli demografik guruhlar (yoshlar, keksa avlod vakillari)ning, shuningdek kasbiy, sinfiy, diniy, 
siyosiy va boshqa birlashmalarning qadriyatlarini aks ettiradi. Jamiyat ijtimoiy tuzilishining bir jinsli 
emasligi qadriyatlarning va qadriyatlarga munosabatning bir jinsli emasligini va hatto ziddiyatligini 
vujudga keltiradi. Shu ma’noda qadriyatlar ijtimoiy munosabatlar mavjudligining moddiy shaklidir. 
Mavjudlik shakliga ko‘ra moddiy va ma’naviy qadriyatlar farqlanadi. Ijtimoiy hayotning asosiy 
sohalariga muvofiq odatda qadriyatlarning uch guruhi farqlanadi: moddiy qadriyatlar, ijtimoiy-siyosiy 
qadriyatlar va ma’naviy qadriyatlar. 
Moddiy qadriyatlar – bu qadriyat ahamiyatiga molik bo‘lgan tabiiy ob’ektlar va predmetlar, 
ya’ni mehnat vositalari va bevosita iste’mol buyumlaridir. Tabiiy qadriyatlar qatoriga tabiiy 
boyliklarda mujassamlashgan tabiiy ne’matlar kiradi. Moddiy qadriyatlar jumlasiga inson mehnati 
natijasida yaratilgan moddiy dunyo predmetlari, shuningdek o‘tmish madaniy merosi predmetlari 
kiradi. Moddiy qadriyatlar – bu tabiiy ne’matlar, mehnat mahsullarining iste’mol qiymati, ijtimoiy 
hodisalarda mujassamlashgan ijtimoiy ne’matlar, tarixiy voqealar, madaniy meros, axloqiy ezgulik, 
go‘zalik mezonlarini qanoatlantiruvchi estetik hodisalar, diniy ibodat predmetlari yoki o‘zining 
muayyan ramziy ifodasini topgan diniy g‘oyalar va sh.k.lardir. Moddiy qadriyatlar ongda emas, balki 
odamlar hayot faoliyatida amal qiluvchi muayyan narsalar, hodisalar dunyosida mavjud bo‘ladi. 
Moddiy qadriyatlarning asosiy sohasi – shaxs va jamiyatning barkamollik haqidagi tasavvurlarini 
gavdalantiruvchi insonning maqsadga muvofiq faoliyati mahsullaridir. Bunda o‘zining moddiy 
ifodasini topgan qadriyat sifatida faoliyat natijasi ham, faoliyatning o‘zi ham amal qilishi mumkin. 
Ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar – bu ijtimoiy va siyosiy hodisalar, voqealar, siyosiy aktlar va 
harakatlarning qadriyat sifatidagi ahamiyatidir. Ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar qatoriga, odatda, siyosiy va 
ijtimoiy harakatlarda mujassamlashgan ijtimoiy imtiyozlar, shuningdek jamiyatning ravnaq topishi, 
xalqlar o‘rtasida tinchlik va hamkorlikning mustahkamlanishiga ko‘maklashuvchi tarixiy voqealarning 
progressiv ahamiyati kiradi. 
Ma’naviy qadriyatlar – bu ijtimoiy ong hodisalarining tegishli shakllarda namoyon bo‘lgan 
me’yoriy-nisbiy tomoni. Fan, axloq, san’at, falsafa, huquq qadriyatlarini ma’naviy qadriyatlar deb 
hisoblash odat tusini olgan. 
Ma’naviy qadriyatlar qatoriga baxt-saodat, yaxshilik va yomonlik, go‘zallik va xunuklik, adolat 
va adolatsizlik, huquqiylik va nohuquqiylik, tarixning mazmuni va insonning vazifasi va hokazolar 
haqidagi me’yoriy tasavvurlar ko‘rinishida ifodalangan ijtimoiy ideallar, mo‘ljallar va baholar, 
me’yorlar va taqiqlar, harakatlar kiradi. Moddiy qadriyatlar inson ehtiyojlari va manfaatlari ob’ektlari 
sifatida amal qilsa, ma’naviy qadriyatlar ikki xil funksiyani bajaradi: ular qadriyatlarning mustaqil 
sohasi va moddiy qadriyatlarni baholash asosi, mezonidir. 

---

4