Mavzu: Xalqaro savdo uning turlari va tartibga solish mexanizmlari. Ilmiy rahbar

Xalqaro savdo munosabatlarini tartibga solish tizimi.
Davlatlararo darajada tartibga solish iqtisodiy siyosat va amaliyot sohasida 
ishtirokchi mamlakatlar manfaatlarini aks ettiruvchi kelishuv (huquqiy qoidalar, 
normalar, tartib-qoidalar, kelishilgan o‘zaro majburiyatlar, tavsiyalar) asosida turli 
mamlakatlar hukumatlari tomonidan birgalikda qabul qilingan. Tartibga solish, 
manfaatdor davlatlar o‘rtasida, xususan, bozorga kirish rejimining barqarorligi va 
prognoziga erishish orqali jahon iqtisodiy aloqalarini yanada rivojlantirishga 
yordam beradigan muayyan shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan. 
Jahon savdosini zamonaviy sharoitlarda ko‘p tomonlama tartibga solishning 
asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: 
-manfaatdor davlatlar tomonidan savdo-iqtisodiy munosabatlarning shartnomaviy-
huquqiy asoslarini, prinsip va normalarini yaratish; 
- jahon iqtisodiy aloqalariga ta’sir qiluvchi savdo-siyosiy vositalar majmuasini 
milliy darajada qo‘llash bo‘yicha kelishuvlarni ishlab chiqish; 
-ishtirokchi mamlakatlar, ularning birlashmalari va guruhlari o‘rtasida yuzaga 

---

19 
keladigan kelishuvlarga erishish; 
- savdo-iqtisodiy aloqalarni tashkil etish bo‘yicha axborot va tajriba almashish. 
Ko‘p tomonlama tartibga solish jahon savdo mexanizmining ajralmas 
qismidir. 
Xalqaro 
iqtisodiy 
tashkilotlar 
davlatlararo 
savdo-iqtisodiy 
munosabatlarni ko‘p tomonlama tartibga solishning tashkiliy shakllari hisoblanadi. 
Ko‘p tomonlama tartibga solishni rivojlantirishda bir necha bosqichlarni 
ajratish mumkin. Asrning boshidan Ikkinchi Jahon urushigacha davom etgan 
birinchi bosqichda xalqaro savdoni rivojlantirish muammolarini hal qilishning aniq 
mexanizmini yaratishga qaratilgan ko‘plab urinishlar muvaffaqiyatsiz yakunlandi. 
Faqat 1920 yildan 1933 yilgacha beshta jahon iqtisodiy konferentsiyalari bo‘lib 
o‘tdi: 1920-yilda Bryusselda (moliyaviy masalalar va tashqi savdo bo‘yicha); 1922 
yilda - Genuyada (Yevropa iqtisodiyotini tiklash va protektsionizmni susaytirish 
uchun); 1927 yilda Jenevada (bojxona qurolsizlanishi uchun); 1930 yilda, Jenevada 
(protektsionizmni cheklash uchun); 1933 yilda Londonda (valyutalarni 
barqarorlashtirish va savdo va siyosiy cheklovlarni olib tashlash uchun). Ko‘p 
tomonlama tartibga solishga urinishlar Millatlar Ligasi va uning iqtisodiy 
qo‘mitasi tomonidan amalga oshirildi. Ushbu bosqichda iqtisodiy muammolar 
bo‘yicha kelishuvlarning mumkin emasligi ma’lum darajada kartel va boshqa 
davlatlararo shartnomalar bilan qoplandi. 
Urushdan keyingi yillarni qamrab olgan ikkinchi bosqichda davlatlararo 
asosda iqtisodiy munosabatlarni ko‘p tomonlama tartibga solish tizimi shakllana 
boshladi va rivojlana boshladi, uni amalga oshirish mexanizmi ishlab chiqildi. 
Xalqaro savdoni tartibga solishning asosiy tamoyillari savdo erkinlashuvi bo‘lib, 
savdo cheklovlarini o‘zaro asosda bosqichma-bosqich bekor qilishni va eng katta 
qulaylik tamoyilini keng qo‘llashni nazarda tutadi. Bojxona tarifi savdo 
siyosatining asosiy vositasi sifatida ilgari surildi, G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida 
keng tarqalgan importga miqdoriy cheklovlar bosqichma-bosqich olib tashlandi. 
Mamlakatlar o‘rtasidagi tovarlar almashinuvini tartibga soluvchi me’yor va 
qoidalarni ishlab chiqishda imtiyozli savdo zonalari saqlanib qolinib, erkin savdo 
zonalari va bojxona ittifoqlari shaklida savdo va siyosiy birlashmalar tashkil etish 

---

20 
imkoniyati hisobga olingan. 
Uchinchi bosqichda 50-60-yillarni qamrab olganda, ko‘p tomonlama tartibga 
solish ob’ekti moddiy tovarlar, asosan sanoat mahsulotlari va xom ashyolarning 
importi bo‘lgan, qishloq xo‘jaligi tovarlari savdosini tartibga solish va eksportni 
rivojlantirish davlat yordamining muammolari ko‘p tomonlama tartibga solish 
doirasiga kiritilmagan. Chunki uning yetakchi ishtirokchilari ushbu sohalarda 
xalqaro huquqiy doirada taqiqlanmagan erkin milliy siyosat yuritishdan 
manfaatdor edilar. 
To‘rtinchi bosqich, 70-yillarni qamrab olgan holda, ko‘p tomonlama tartibga 
solish tizimi sezilarli o‘zgarishlarga uchradi. Bu transmilliy korporatsiyalar 
tarkibida ishlab chiqarishni doimiy ravishda xalqaro miqyosda olib borilishi 
asosida tobora rivojlanib borayotgan sanoat va texnik xususiyatga ega bo‘lgan 
jahon iqtisodiy munosabatlari tarkibidagi jiddiy siljishlar bilan bog‘liq. 
70-yillarda ko‘p tomonlama tartibga solish tizimida Sharq va G‘arb 
o‘rtasidagi iqtisodiy hamkorlik masalalari muhim rol o‘ynadi va ular quyidagilar:
• hamkorlikning eng istiqbolli yo‘nalishlarini aniqlash;
• sanoat kooperatsiyasi muammolari va uni rivojlantirish yo‘llarini o‘rganish;
• savdo birjasining asosiy tamoyillari va normalarini muhokama qilish;
• savdo to‘siqlarini cheklash;
• ishbilarmonlik munosabatlarini yengillashtirishga qaratilgan huquqiy hujjatlarni 
ishlab chiqish.
Hozirgi bosqichda ko‘p tomonlama tartibga solishning o‘ziga xos xususiyati 
unda nafaqat yirik, balki kichik sanoatlashgan davlatlar, shuningdek 
rivojlanayotgan mamlakatlarning ham ishtirok etishidir. Bu ko‘p tomonlama 
tartibga solishning shakllari va usullari yanada moslashuvchan bo‘lib, jahon 
iqtisodiy munosabatlarining tobora ko‘payib borayotgan ishtirokchilarining 
manfaatlarini aks ettirishga olib keldi. 
Milliy davlatlarning savdo va siyosiy faoliyatini tartibga soluvchi tashkiliy 
tuzilmalarning ahamiyati, shuningdek mintaqaviy savdo-iqtisodiy integratsiya 
guruhlari va tashkilotlarining roli o‘sdi. 

---

21 
1994 yilgacha GATT xalqaro savdoni tartibga solishda yetakchi rol o‘ynagan. 
Ushbu shartnoma 1947 yilda Jenevada imzolangan. Bu savdo munosabatlarini 
tartibga solishga oid huquqiy qoidalar to‘plamini o‘z ichiga olgan ko‘p tomonlama 
xalqaro shartnomadir. GATTni shakllantirishning asosiy maqsadi quyidagilar:
• xalqaro savdo munosabatlarining xavfsizligini ta’minlashdir:
• savdo cheklovlarini bekor qilish;
• xalqaro savdoda kamsitishning barcha shakllariga barham berish;
• real daromad va talabni oshirish;
• ishlab chiqarishning o‘sishi va savdo ayirboshlash. 
1994 yilgacha 8 ta savdo davri bo‘lib o‘tdi, ularning maqsadi jahon savdosini 
liberallashtirish va savdo to‘siqlarini bartaraf etish edi. 1994 yilda Urugvay 
turining natijasi xalqaro savdoning yangi tizimini yaratish va GATT JSTni 
almashtirish edi. 1995 yilda o‘z faoliyatini boshlagan, uning asosiy vazifasi – 
davlatlarning to‘liq ish bilan ta’minlash, tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish va 
savdo almashinuvini oshirish, xom ashyolardan optimal foydalanish orqali 
turmush darajasini oshirishga qaratilgan tijorat va iqtisodiy yo‘nalishlardir. 
Jahon Savdo Tashkiloti doirasida xalqaro savdoni modernizatsiya qilish va 
rivojlantirish, protseduralar va hujjatlarni birxillashtirish bo‘yicha ko‘plab chora-
tadbirlar qabul qilindi: tovarlardan o‘tish mamlakatidan bojxona qiymatini 
aniqlashning umumiy tamoyillari va boshqalar.