Maxsuliy (produksiya) ekspert tizimlari taraqqiyoti va tadbiqlari Reja

2-rasm. Bilimlarni tasvirlash
Bilimlar bazasiga asoslangan ekspert tizimining ishlash sxemasi quyidagicha
bo'ladi.
—tahlil natijalari yoki qiymatlar tanlash;
—kuzatish;
—natija interpretatsiyasi;
—yangi informatsiyalarni o'zlashtirish;
— gipoteza va qoidalar yordamida yangi qiymatlar yoki yangi
tahlil natijalari olish.
Mana shu jarayon, yetarli axborot yig'ilgunga qadar davom etadi.
Sxematik ko'rinishda quyidagicha ifodalaniladi.
3-rasm. ET ning ishlash sxemasi
Bilimlar bazasiga asoslanib, qurilgan ekspert tizimlarining eng asosiylari dialog
ko'rinishda bo'lishi mumkin.
Bu tipdagi dasturlar ishga tushirilganda foydalanuvchi qisqacha «HA» yoki
«YO'Q» javoblarini berish mumkin shu javoblarga asosan fakt va qoidalar asosida
xulosa chiqariladi.
BILIMLARNI TASVIRLASH MODELLARI
• Mahsuliy (produksion) qoidalarning modellari
• Freymli modellar
• Semantik modellar
MAHSULIY (PRODUKSION) QOIDALARINING MODELLARI

---

Deklarativ bilimlar — bu biror-bir tizimda o'zaro bog'langan dalillardir.
haqiqatdan ham ro'y bergan biror hodisa, voqea-dalilga misol bo'la oladi.
Protsedurali bilimlar — dalillar ustida amallar bajarilsa, (algoritmlar, dasturlar,
analitik o'zgarishlar, empirik qoidalar) va shu kabilarni amalga oshirish natijasida
hosil bo'ladigan bilimlardir. Bilimlarning bunday bo'linishi shartli xususiyatga ega.
EHMning boshlang'ich uch avlodida protsedurali tasvirlash yagona, u ham
masalalarni yechishda qo'llaniladi. Deklarativ bilimlar har doim tobe bilimlardir.
Ekspert tizimlar sohasidagi tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, bilimlarni tasvirlash
uchun qo'llaniladigan maxsus qoyidalar, semantik tarmoqlar va freymlar modellar
ko'rinishida ishlatiladi. Shuning uchun, bu modellarni to'laroq ko'rib chiqamiz.
1. Mahsuliy (produksion) qoidalar 1970-yillarning o'rtalariga qadar, ekspert
tizimlarida bilimlarni ifodalovchi mahsulot modellari keng qoilanildi. Bu
umumiylik ekspert tizimlarining birinchi avlodiga xos edi (masalan, dendral,
mycin, ruf, rl va boshqalar).
Mahsuliy qoidalar bilimlarni «Agar — u holda» ko'rinishda tasvirlaydi.
Qoidaning «Agar» qismi bir qator shartlarni ifodalaydi, bu shartlar qanoatlantirilsa,
qoidaning ikkinchi, ya'ni «u holda» qismidagi xulosalar mazmunga ega boiadi.
Buni quyidagi sxema misolida ko'rib chiqamiz.
Agar talabalar darsga muntazam qatnashib, darsni tinglab yoki konspekt yozib
turmasa, uyda muntazam shug'ullanmasa, u holda ular 30 soat darsni zoye
ketgazgan hisoblanadi. Bilimlarni tasvirlaydigan tizimlar mahsuliy produksion
tizimlar deb nom oldi. 
Ekspert tizimlarining qo'llanishi bo'yicha mahsulotlarni «vaziyat-->harakat»,
«holat→ yechimini qabul qilish», «jo'natish — xulosa» tarzida talqin qilish
mumkin. Deduktiv xulosa tizimi uchun o'ziga xoslik — bu «jo'natish-xulosa»
ko'rinishda talqin qilinadi. Bu jo'natishlar va xulosalar — aksioma va teoremalarni,
mahsulotlarni o'zi esa xulosa qoidalarni ifodalaydi.
Mahsulotlar tilining asosiy element! quyidagi konstruksiyadir:
(i), P, Pj ; A=B; (i) Q
Bu konstruksiya quyidagicha ifodalanishi mumkin: «Agar P shart bajarilsa va
A shart o'rinli bo'lsa, u holda B ishni qilish B mahsulotning i raqamli shartini Q
shartiga o'zgartirishi kerak». Bizning misolda, i — qoidaning tartib raqami.
Misol tariqasida quyidagi formulani ko'ramiz.
P=P1 W P2 W P3 W P4
Bunda Pi — tireotoksikos, P2 — qandli diabet, P3 — addisione kasalligining
kompirsen shakli, P4 — koronar (yurak kon tanqisligining og'ir formasi). A —
gipotireoz, B — tireoidinning 0.3 gr qabuli, Q qiymatini 0.3 gr ga oshirish kerak
bo'lsin. Predikat Pk (q>l) tireoidenni navbatdagi qabuliga ruxsat etishni baholaydi,
chunki, kattalar uchun sutkalik norma 1 g dan oshmasligi kerak.
Mahsulot ko'rinishi quyidagicha bo'ladi:
(i), P, Pj ; A=B; (i) Q
Bu mahsulotning ma'nosi bunday :
«Agar kasal gipotiorez bo'lsa, organizm terioidin qabul qilishi zarur va buni
sutkalik normada hisobga olmoq kerak».

---

Xulosa chiqish jarayoniga qoidalar, granlar yoki tarmoqlar ko'rinishidagi
murakkab zanjirlarni hosil qiladi. Ekspert tizimlar xulosalarni chiqarish bo'yicha 3
xil bo'ladi ;
1. To'g'ri yo'l bilan xulosa chiqarish.
2. Teskari yo'l bilan xulosa chiqarish.
3.
Aralash yo'l bilan xulosa chiqaruvchi ekspert tizimlar .
Masalan, to'g'ri yo'l bilan xulosa chiqaruvchi ekspert tizimlar
yordamida kasallik alomatlariga ko'ra kasallik aniqlanadi. Teskari yo'l bilan xulosa
chiqaruvchi farazlardan (taxmin qilingan kasallikdan) bu farazni isbotlovchi yoki
isbotlay olmaydigan dastalabki ma'lumotlarga asta boramiz. Yuqorida ko'rib
chiqilgan misollar xulosani to'g'ri yo'l bilan chiqaruvchi usuliga mos keladi .
Shartli ravishda bu usulni quyidagicha yozish mumkin F& B→Z.
Agar F va B holatlar mavjud bo'lsa, u holda Z holat ham mavjud.
Sxemada bularni quyidagicha aks ettirish mumkin.
Qisqacha qoidalarning ishlashini ko'rib chiqamiz. Birinchi bajariladigan qoida,
bu A→D, chunki A ma'lumotlar bazasida joylashgan. A — MB bo'lganligi uchun
D ni ? ham kiritilishi S&D → F qoidasining bajarilishini ta'minlaydi va Z MB
kiritiladi.
Bu jarayonni quyidagicha tasvirlash mumkin, ma'lumotlar bazasida 2 izlab
ko'riladi, agar Z bo'lmasa, u holda Z ni qoidalar ichida Z keltirib chiqaradigan
qoidani aniqlaydi (ya'ni strelkadan o'ng tomonda turgan Z ni izlaydi). Bizning
misolimizda bu F&B → Z qoidasi. Z ni aniqlash uchun avval F va B aniqlash
kerak ekanligini tizim qayd etadi. Z qadamda tizim F vaqtni aniqlashga kirishadi.
Awal F ni ma'lumotlar bazasidan ko'rib chiqadi, topa olmagan qoidalar F chiqarib
beradigan qoidani aniqlaydi (ya'ni, strelkani o'ng tomonida F turadigan qoidani).
Bu C&D → F ni beradi va C va D faktlarni aniqlash kerakligi haqida xulosa
chiqaradi.
3—5- qadamlarda tizim MB da C ni topadi va D ni topish uchun awal A faktni
aniqlaydi.
6—8- qadamlarda tizim D ni aniqlash uchun 3-qoida bajariladi, F ni topish 
uchun ikkinchi qoidani va Z (asosiy maqsadni) 1-qoidani bajaradi.
4.rasm Fakt va qoidalarning sxematik ifodalanishi
Ikkinchi modellarni kodlash, DASTUR qanday qilib bunday natijaga
kelganligini tushuntirib, ancha soddalashtiradi va har bir qadamda qanday holat
yuzaga kelganligini ko'rsatib berishga imkon beradi.

---

Mashhur chet el ekspert tizimlaridan Dendral tizimi (to'g'ri yo'l bilan xulosa
chiqaruvchi) hamda MYCIN (teskari yo'l bilan xulosa chiqaruvchi) tizimlarda
ikkita jiddiy kamchilik bor. Birinchidan, o'xshash qoidalar to'plamiga aniqlik kirita
oladigan hamda qoidalar to'plamiga o'zgartirish kiritishda qoidalar o'rtasida o'zaro
munosabatlarni aniqlashda zarur bo'ladigan qoidalar modulini qoidalarga
asoslangan ekspert tizimlarning bilimlar bazasini tashkil etishga to'sqinlik qiladi.
Ikkinchidan, tuzilishning bir jinsliligi ko'p hollarda bilimlarning har xil turlarini bir
sintaksisda tasvirlashga majbur qiladi va oqibatda tizimdagi bilimlarning vazifasini
zaiflashtiradi.
Bu kamchiliklar hozirgi zamon dasturlash amaliyotida tasvirlashning
imkoniyatlarini birmuncha cheklaydi.