Mehnat vazirligi respublika aholi bandligi va mehnatni muhofaza qilish ilmiy markazi

Baholash 
tamoyillari 
- 
foydalanuvchilarning, 
mulkchilik 
komponentlarining o‘zaro munosabatlarini, ko‘chmas mulk bozorini va mulkdan 
eng yaxshi va samarali foydalanish nuqtai nazarlarini aks ettiradi. 
Foydalanuvchining nuqtai nazarini aks ettiruvchi vaziyat asosida quyidagi 
tamoyillar yotadi: 
- foydalilik tamoyili; 
- o‘rindoshlik tamoyili;

---

 271 
- kutish tamoyili. 
Foydalilik tamoyili - muayyan ko‘chmas mulkning foydalanuvchi 
ehtiyojlarini qoniqtirish qobiliyatidir. 
Ko‘chmas mulk muayyan foydalanuvchi uchun uning iqtisodiy, shaxsiy 
singari ehtiyojlarini amalga oshirish foydali bo‘lgan taqdirdagina qiymatga ega 
bo‘ladi. Masalan, agar kimdir ko‘chmas mulk uchun pul to‘lashga tayyor bo‘lsa 
va shu bilan birga mulkdorga daromad keltirsagina bu ko‘chmas mulk 
foydalidir. Ko‘chmas mulk o‘z egasini faxrlantirsa yoki mulk egasining oilaviy 
extiyojini qoniqtirsagina foydalidir. 
O‘rindoshlik tamoyili shundan iboratki, bunda ko‘chmas mulkning eng 
yuqori baxosi, o‘xshash foydalilikka ega boshqa ob’ekt sotib olinadigan eng 
kam summa bilan belgilanadi. 
O‘ziga xos, tadbirkor haridor mahalliy bozorda bir xil foyda keltiruvchi 
o‘xshash
ob’ekt qiymatidan ko‘proq pulni ob’ekt uchun to‘lamaydi. Bunday 
haridor yangi ob’ekt qurilishi qiymatidan ko‘proq mablag‘ni mulk uchun 
sarflamaydi. 
Kutish tamoyili bo‘lajak foydalarga va ularning hozirgi qiymatiga 
nisbatan foydalanuvchining nuqtai nazarini belgilaydi. Kelgusi foydalarni kutish 
ularning miqdorini va o‘ziga xos tomonlarining o‘zgarishi ehtimoli bilan 
bog‘langan bo‘lib, bu o‘z navbatida, mulkning haqiqiy qiymatiga ta’sir etishi 
mumkin. Kutish tamoyillarining asosida vaqt mobaynida pul qiymatining 
o‘zgarishi nazariyasi yotadi. 
Mulk qismlarining o‘zaro munosabatlarini aks ettiruvchi pozitsiya asosida 
quyidagi tamoyillar yotadi: 
- qo‘shimcha mahsuldorlik tamoyili; 
- hissa tamoyili; 
- o‘suvchi va kamayuvchi samaradorlik tamoyili; 
- balanslilik (proporsionallik) tamoyili; 
- optimal miqdorlar tamoyili; 
- iqtisodiy bo‘linish tamoyili. 

---

 272 
Qo‘shimcha mahsuldorlik mehnat, mablag‘ va boshqaruv xarajatlar 
qoplangandan keyin, erga taalluqli sof daromad bilan belgilanadi. 
Mazkur tamoyil tovarlarni ishlab chiqarish yoki xizmatlar uchun ishlab 
chiqarishning to‘rtta omili mavjudligi va zarurligi to‘g‘risidagi mumtoz iqtisodiy 
nazariya qoidasini aks etiradi. 
Bo‘lar er, mehnat, mablag‘ va boshqaruv omillaridir. SHu mavjud 
omillardan lozim darajada foydalanganda daromad qilish va ularga sarflangan 
harajatlar qoplanganidan keyin qolishi mumkin bo‘lgan qo‘shimcha qiymat erga 
taalluqlidir. 
Qo‘shimcha mahsuldorlik shuning natijasida hosil bo‘ladiki, er 
sotuvlaridan keladigan foydani ko‘paytirish, harajatlarni kamaytirish yoki 
alohida ehtiyojlarni qondirish hisobiga qo‘shimcha daromadlar olish imkonini 
beradi. Masalan, bozor avj olgan joydagi do‘konda, shunga o‘xshash shahar 
chekkasida 
joylashgan 
do‘konga nisbatan tovarlar ko‘proq sotiladi. 
Iste’molchilarning jo‘g‘rofiy markazlarida joylashgan ulgurji savdo ombori 
transportga ketadigan harajatlarni kamaytirish imkonini beradi. 
Hissa - ishlab chiqarish omillarining biror bir tarkibiy qismining 
mavjudligi yoki yo‘qligi tufayli mulk qiymati o‘zgaradigan summa. boshqacha 
aytganda, hissa – ishlab chiqarish omillarining muayyan tarkibiy qismlarining 
mavjudligi natijasi bo‘lgan mulk qiymatiga qilingan qo‘shimchadir. Bunda hissa 
miqdori, odatda, ko‘rib chiqilayotgan tarkibiy qismning aniq qiymatiga mos 
kelmaydi. Hissa tamoyili odatda eng yaxshi va samarali mulkdan foydalanish 
tahlil etilganda ortiqcha yoki etishmagan yaxshilanishlarni aniqlash uchun 
foydalaniladi. 
O‘suvchi va kamayuvchi samaradorlikning mohiyati shundaki, ishlab 
chiqarish omillarining biror bir zahirasi o‘sib borgan sari sof samaradorlik 
avvaliga ko‘payadi, keyin esa aksariyat kamayadi. Mikroiqtisodiyotda bu 
tamoyil chegaraviy samaradorlikning kamayishi qonuniga mos keladi. Bu konun 
qolganlari doimiy bo‘lgani holda faqat bitta omil o‘zgaradigan vaziyatga to‘g‘ri 

---

 273 
keladi. Mahsulot ishlab chiqarishning o‘sishi kamayib boradigan o‘zgaruvchan 
omil miqdori chegaraviy samaradorlikning kamayish nuqtasi deb ataladi. 
O‘suvchi va kamayuvchi samaradorlik tamoyilining amal qilishini er 
massivi qurilishi misolida ko‘rib chiqamiz. Quruvchida, tanlash imkoni bo‘lsa, 
er massivini istalgan miqdordagi er maydonlariga bo‘lib chiqishi va tegishli 
ravishda har bir ob’ektda bir oilali turar joyni qurishi mumkin. Ehtimol, ob’ekt 
hajmiga ko‘tariladigan uy-joyning sifatiga ham bog‘liq bo‘ladi va tegishli 
ravishda uning qiymati ham o‘zgaradi. 
Quyidagi jadvalda turli er ob’ektlar miqdori uchun foyda hisob-kitobi 
namunasi misol sifatida keltirilgan: 
Umumiy foyda miqdorlarining raqamli tartibi shuni ko‘rsatadiki, chegaraviy 
samaradorlikning kamayish nuqtasi to‘rtta ob’ektga to‘g‘ri keladi, ya’ni 
ob’ektlar sonining bundan keyin ko‘payishi umumiy daromadning kamayishiga 
olib keladi. Balans tamoyili shundan iboratki, erning eng katta qiymatiga 
erishiladigan ishlab chiqarish omillarining maqbul birikmasi istalgan turdagi 
mulk uchun to‘g‘ri keladi. 
Agar muvozanat tamoyili buzilsa, unda «kam yaxshilangan» yoki 
«ortiqcha yaxshilangan» mulk paydo bo‘ladi. Bunday hollarning har bittasida 
erdan samarasiz foydalanganlik tufayli u o‘z qiymatini yo‘qotadi, bunday mulk 
bilan ehtimolli bitishuvlar bo‘yicha tavakkal ortadi. 
Muvozanat tamoyili nafaqat alohida mulk, balki daha, tuman, shahar 
uchun ham qo‘llanishi mumkin. Iqtisodiy o‘lchov tamoyili shu to‘g‘risida so‘z 
Ob’ektlar soni 
Bitta ob’ekt dan tushgan 
foyda, so‘m 
Umumiy foyda, 
so‘m 
1 
8000 
8000 
2 
12000 
24000 
3 
10000 
30000 
4 
8000 
32000 
5 
6000 
30000 
6 
4000 
24000 

---

 274 
yuritadiki, har bir bozorda maqbul er maydoni mavjud bo‘lib, u mulkning turli 
xillaridan eng samarali foydalanish uchun zarurdir. 
Qurilishning maqbul hajmi uning ish yo‘nalishi va maqsadi bilan 
belgilanadi. Masalan, avtomobillar to‘xtash joyining yo‘qligi katta universam 
uchun qiymatni kamaytirishi mumkin va aksincha, juda katta er maydoni 
qo‘shimcha daromad keltirmaydi. 
Bir necha uchastkalar birlashtirilishi orqali hosil bo‘ladigan erning o‘sish 
qiymati iqtisodiy o‘lchov tamoyilining tadbiq etilishiga misol bo‘la oladi. 
Bunday birlashuv natijasida erdan yanada samarali foydalanish imkoniyati 
paydo bo‘ladi. 
Masalan har xil o‘lchovga ega bo‘lgan A va V uchastkalarini ko‘raylik: 
A+V uchastkaning qiymati 40000 so‘m 
A uchastkaning qiymati 15000 so‘m 
V uchastkaning qiymati 15000 so‘m 
O‘sish qiymati 10000 so‘m. 
Iqtisodiy bo‘linish tamoyiliga ko‘ra, mulk qiymatini orttirish uchun mulkiy 
huquklarni o‘ziga xos bo‘lish va biriktirish lozim bo‘ladi. Bo‘linishni mulk 
huquqlarining turlari uchun qo‘llash mumkin; 
- jismoniy bo‘lish (uchastkalarga, vertikal bo‘yicha va h.q ); 
- foydalanish huquqlari bo‘yicha bo‘lish (foydalanish huquqini cheklashlar); 
- mulk huquqlari ko‘rinishlari bo‘yicha bo‘lish (birgalikda ijaraga olish, 
sheriklik, hissadorlik jamiyatlari va h. q); 
- foydalanish vaqti bo‘yicha bo‘lish (turli muddatlarga ijaraga qo‘yish, 
butun hayot davomida egalik qilish, kelgusi huquqlar). 
Bozor nuqtai nazarini aks ettiruvchi pozitsiya asosida quyidagi tamoyillar 
yotadi: 
- tobe’lik tamoyili; 
- muvofiqlik tamoyili; 
- talab va taklif tamoyili; 
- raqobat tamoyili; 

---

 275 
- o‘zgarish tamoyili. 
Tobe’lik tamoyiliga ko‘ra, baholanayotgan mulk qiymati tevarakdagi mulk 
xususiyati va qiymatiga bog‘liqdir. Joylashish o‘rnining sifati, uchastka 
o‘lchamlarining mazkur joyda qabul qilingan erdan foydalanish turiga mos 
kelishiga hamda uning iqtisodiy markazlariga yaqinligiga bog‘liq bo‘ladi 
(daromad keltiruvchi ko‘chmas mulk uchun). Bu xususiyatlar mulkning 
iqtisodiy joylashishini tashkil etadi. 
Iqtisodiy aloqalar o‘zgarishi bilan iqtisodiy muhit ham o‘zgaradi va tabiiyki, 
mulkning qiymati ham o‘zgarishi mumkin. O‘zgarish darajasi ob’ekt bilan yangi 
iqtisodiy muxit aloqalarining tabiatiga bog‘liq, bunda ko‘pgina aloqalarni
o‘lchovga solish qiyin kechadi. 
Muvofiqlik tamoyili shundan iboratki, mulkdagi me’morchilik, qulayliklar 
darajasi, undan foydalanish xususiyati mahalliy bozor ehtiyojlariga va 
kutishlariga mos kelganida eng katta qiymat vujudga keladi. 
Masalan, kotej qurilmalari. Tumandagi hamma uylarda garajlar bo‘lsa, 
garajsiz uyni bozor qabul qilmaydi. Agar tumanda ko‘proq eski kichik uylar 
bo‘lib, boy me’morchilik uslubida qurilgan alohida dang‘illama uylar bo‘lsa, 
bunday hollarda ularning mulk bozori andozalariga mosligi kamroq bo‘ladi. 
Shunday qilib, muvofiqlik tamoyili ikkita tamoyil:
- regressiv;
- progressiv tarzda amalga oshiriladi. 
Orqaga qaytish qoidasida mulk bozor shartlariga nisbatan yaxshilanganidagi 
uning qiymatining pasayishini belgilaydi. Ildamlash qoidasi shundan iboratki, 
kamroq yaxshilangan mulk qiymati atrofdagi qurilmalar tufayli oshadi. 
Talab va taklif tamoyiliga binoan, mazkur bozordagi o‘xshash mulk uchun 
talab va taklifning o‘zaro ta’siri mulk narxini belgilaydi. 
Ko‘chmas mulk bozorining takomillashmagani tufayli, ko‘chmas mulk 
narxlari faqat talab va taklifga qarab belgilanadi. Mazkur tamoyilning boshqa 
o‘ziga xos xususiyati - uning ko‘chmas mulk bozorida katta inersionligidir. Agar 
uzoq muddatlarga talab va taklifning o‘zaro ta’siri mumtoz nazariyalarga ancha 

---

 276 
yaxshi rioya qilsada, qisqa muddatlarga nazariya ish ko‘rsatmaydi, negaki 
ko‘zdan kechirilayotgan tovarning xususiyatlari tufayli uni ishlab chiqarish 
uchun katta vaqt talab etiladi. 
Bundan tashqari, ko‘chmas mulk bozorida tashqi cheklashlar ham ta’sir 
qilishi mumkin (masalan, davlat cheklashlari) va ular bu omillarning o‘zaro 
ta’sir qilishi namunaviy tavsifini buzadi.Talab odatda taklifga qaraganda 
ko‘proq o‘zgaruvchandir. Talab va taklif teng bo‘lganida bozor qiymati 
tannarxni aks ettiradi. Agar bozor narxlari tannarxdan pastroq bo‘lsa, yangi 
qurilish susayib ketishi va to‘xtashi mumkin va aksincha.