Mexanizatsiyalash muhandislari instituti

eng yirik aholi punkti - aholisining soni bir milliondan ortiq kishidan iborat; 
yirik aholi punkti- aholisining soni ikki yuz ellik mingdan bir milliongacha 
kishidan iborat; 
katta aholi punkti - aholisining soni yuz mingdan ikki yuz ellik minggacha 
kishidan iborat; 
o‘rtacha aholi punkti - aholisining soni ellik mingdan yuz minggacha kishidan 
iborat; 
kichik aholi punkti - aholisining soni ellik minggacha kishidan iborat. 
Aholi soniga qarab qishloq aholi punktlari quyidagilarga bo‘linadi: 
yirik aholi punkti - aholisining soni besh mingdan ortiq kishidan iborat; 
katta aholi punkti - aholisining soni uch mingdan besh minggacha kishidan 
iborat; 
21
O‘zbekiston Respublikasi shaharsozlik kodeksining 9-moddasi 

---

120 
o‘rtacha aholi punkti - aholisining soni bir mingdan uch minggacha kishidan 
iborat; 
kichik aholi punkti - aholisining soni bir minggacha kishidan iborat. 
Shaharlar deganda aholisi asosan sanoat va savdo, shuningdek xizmat 
ko‘rsatish, boshqaruv, fan, madaniyat sohalarida band bo‘lgan eng katta aholi 
punktlari tan olinadi. Shaharlar umumiy qoidaga binoan tuman, viloyatlarning 
ma’muriy va madaniy markazlari hisoblanadilar. Ularning xaraktyerli xususiyati 
aholining zich joylashganligi va qurilishlarning kompaktligidir. Shahar jamiyat 
hayotida ko‘p jihatdan ijtimoiy organizm, murakkab iqtisodiy-geografik, arxitektura 
va qurilish, shuningdek madaniy majmualashgan sifatida bo‘ladi. 
Shahar tipidagi posyolka - bu shaharga o‘xshab ketadigan, lekin unga 
nisbatan kichikroq miqdordaligi bilan farq qiladigan aholi punktidir. Agar shahar 
tipidagi posyolkalarning maydoni kengaytirilsa, ularni shahar tipidagi aholi punktiga 
aylantirish mumkin. shahar tipidagi posyolkalar aholi punktlari tizimida shahar aholi 
punkti bilan qishloq aholi punkti o‘rtasida o‘ziga xos oraliq o‘rinni egallaydi. shahar 
tipidagi posyolkalarda shahar aholi punktlariga ham, qishloq aholi punktlariga ham 
xos bo‘lgan belgilar uchraydi.
Aholi punktlarining shahar va qishloq aholi punktlariga bo‘linishi tarixan 
ijtimoiy mehnat taqsimoti bilan bog‘liqdir, ya’ni ularni toifalarga chegaralaydigan 
asosiy belgisi ular aholisining moddiy ishlab chiqarishning turli sohalaridagi ishtiroki 
hisoblanadi. Qishloq aholi punktlarida mehnatga layoqatli aholining asosiy qismi 
qishloq xo‘jaligi ijtimoiy ishlab chiqarishida qatnashadi. Shuunday qishloq aholi 
punktlarida sanoat, transport va boshqa korxonalar joylashgan bo‘lishi mumkin, 
ammo ulardagi ishchi va xizmatchilar ko‘pchilikni tashkil etmaydilar. Shahar va 
shahar tipidagi posyolkalarda ijtimoiy qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi bilan 
mehnatga layoqatli aholining faqat kamgina qismi band bo‘ladi. Ammo, aholi 
punktlarini shahar yoki qishloq aholi punkti toifalariga kiritish faqat aholining 
qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidagi ishtiroki bilan emas, shu bilan birga aholining 
soniga qarab ham belgilanadi, yoxud aholi punktini shahar toifasiga kiritish uchun 
qonunchilik ma’lum aholi soni bo‘lishi lozimligini ko‘rsatadi. 

---

121 
Shahar va qishloq aholi punktlari huquqiy holatida farqlar mavjud. Ushbu 
farqlar shundan iboratki, shahar aholi punktlari mustaqil ma’muriy-hududiy birlik 
hisoblansalar, qishloq aholi punktlari esa mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish organlari 
hududining uncha katta bo‘lmagan qismini egallaydilar va davlat tuzilishining 
ma’muriy-hududiy tizimida eng quyi birlikni tashkil qiladilar. Shu sababdan shahar 
aholi punktlarining huquqiy holati qishloq aholi punktlarinikiga nisbatan ancha 
kengroq tartibga solingan. shahar aholi punktlariga shahar yerlari birkitilgan bo‘lib, 
ular shahar hokimligi tomonidan boshqariladi. Qishloq aholi punktlari qishloq 
xo‘jaligi korxonalari yerlarida joylashgan bo‘ladi. 
Ma’muriy-hududiy birlik sifatida shahar aholi punktlari o‘z hokimligi 
timsolida o‘z byudjeti, o‘z xo‘jaligiga ega bo‘lib, faqat ma’muriy emas, balki
iqtisodiy mustaqillikka ham ega bo‘ladilar. Qishloq aholi punktlarining huquqiy 
holati butunlay boshqacha bo‘lib, ularning o‘z budjeti ham, xo‘jaligi ham bo‘lmasdan 
faqat qishloq xo‘jalik korxonalarining ishlab chiqarish markazlari rolini o‘ynaydilar. 
Bundan tashqari, shahar va qishloq aholi punktlari huquqiy holatidagi tafovutlar 
yerdan foydalanish, ijtimoiy ta’minot, soliq, kommunal xizmat sohasidagi 
munosabatlarni huquqiy tartibga solishning o‘ziga xosligida ham namoyon bo‘ladi. 
Aholi punkti yerlari qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar yer fondi 
toifasidan farqli o‘laroq ishlab chiqarish vositasi sifatida emas, balki yashash uchun 
joy, odamlarning ishlab chiqarish va boshqa ijtimoiy foydali faoliyatini tashkil etish, 
shuningdek aholining madaniy-maishiy va boshqa ehtiyojlarini qondirish uchun bazis 
sifatida foydalaniladi. 
Aholi punktlarini shahar toifasiga o‘tkazish davlat hokimiyatining oliy 
organlari tomonidan quyi hokimiyat organlarining taqdimnomasi asosida belgilanadi. 
Viloyat, tuman, shahar xalq deputatlari kengashlarining taqdimnomasiga ko‘ra aholi 
punkti O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qaroriga binoan shahar toifasiga 
kiritiladi. Aholi punktlarini posyolkalar toifasiga kiritish tuman xalq deputatlari 
kengashlarining taqdimnomasiga binoan viloyat hokimligining qarori asosida amalga 
oshiriladi. Aholi punktlarini qishloq toifasiga kiritish tuman hokimining qaroriga 
asosan amalga oshiriladi. 

---

122 
Aholi punktlarining chegarasi - shahar, posyolka, qishloq aholi punktlari 
yerlarining tashqi chegaralari bo‘lib, ular ana shu yerlarni boshqa toifadagi yerlardan 
ajratib turadi. Aholi punktlarining chegaralarini belgilash tasdiqlangan shaharsozlik 
va yer tuzish hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Masalan, shaharlarning chegaralari 
shaharsozlik bosh rejalari asosan belgilansa, qishloq aholi punktlarining chegaralari 
esa ichki xo‘jalik yer tuzish hujjatlariga asosan belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasi 
Yer kodeksining 129-moddasida ko‘rsatilishicha, aholi punktlarining chegarasi 
yuridik va jismoniy shaxslar yer uchastkalarining chegaralari bo‘yicha belgilanishi 
lozim. Aholi punktlarining yerlari chegaralari tegishli davlat hokimiyati organlarining 
qarorlariga asosan o‘zgartirilishi (kengaytirilishi) mumkin. 
Shahar, posyolka, qishloq aholi punktlari yerlari huquqiy holatidagi 
o‘xshashlik va yaqinlikni ularning umumiy foydalanishdagi yerlaridan foydalanish 
tartibi va maqsadlarida ko‘rish mumkin. Avvalo, aholi punktlarining umumiy 
foydalanishdagi yerlariga quyidagilar kiradi: maydonlar, ko‘chalar, tor ko‘chalar, 
yo‘llar, sug‘orish tarmog‘i, sohil bo‘yi yerlari, aholining madaniy-maishiy 
ehtiyojlarini qondirish va dam olish uchun foydalaniladigan yerlar (daraxtzorlar, 
bog‘lar, sayilgohlar, xiyobonlar, shuningdek ariq tarmoqlari egallagan yerlar), 
kommunal-maishiy 
ahamiyatga 
molik 
yerlar 
(qabristonlar, 
chiqindilarni 
zararsizlantirish va ulardan foydalanish joylari). 
Yer 
qonunchiligida 
belgilanishicha, 
aholi 
punktlarining 
umumiy 
foydalanishdagi yerlari yuridik va jismoniy shaxslarga biriktirib qo‘yilmaydi, bu 
yerlar bevosita shahar, tuman davlat hokimiyati organlarining ixtiyorida bo‘ladi. 
Umumiy foydalanishdagi yerlarda bu yer qaysi maqsadga xizmat qilsa, faqat shunga 
mos keladigan imorat va inshootlar qurishga ruxsat beriladi. Shuningdek, bu 
yerlardan tuman yoki shahar hokimining qaroriga asosan yuridik shaxslar va 
fuqarolarga yengil imoratlar, ya’ni savdo chodirlari, do‘konchalar, reklama 
inshootlari qurish uchun vaqtincha foydalanishga ijara shartlari asosida yer 
uchastkalari berilishi mumkin. 
Aholi punkti yerlarining huquqiy holati bir xil bo‘lmaydi. Bir qator umumiylik 
shahar va posyolka yerlari huquqiy holatida bo‘lishi mumkin. Qishloq aholi punktlari

---

123 
yerlari aksincha o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, ular qishloq xo‘jaligi ishlab 
chiqarishi bilan yaqindan bog‘liq bo‘ladi. 
Aholi punktlari chegarasi doirasidagi ayrim uchastkalar belgilangan maqsadga 
ko‘ra quyidagi yerlarga bo‘linadi: shahar (qishloq) qurilishi yerlari; umumiy 
foydalanishdagi yerlar; qishloq xo‘jaligida foydalanadigan yerlar; daraxtzorlar 
egallagan yerlar; sanoat, transport, aloqa, mudofaa yerlari; alohida muhofaza 
etiladigan hududlarning yerlari; suv fondi yerlari; zahira yerlar. Demak, bu yerlar 
turlari barcha turdagi aholi punkti yerlarida uchraydi. Belgilangan maqsadidagi 
tafovutlar munosabati tufayli sanab o‘tilgan yerlar turlari holatida ham ma’lum 
farqlar bo‘ladi. Alohida muhofaza etiladigan hududlar yerlarida qurilish maqsadlarida 
yer uchastkalari berish, ekologiyaga ta’sir etuvchi obyektlarni joylashtirish yoki 
barpo etish, xo‘jalik maqsadlarida foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi. Qonunchilik 
umumiy foydalanishdagi yerlarni biror-bir yuridik va jismoniy shaxslarga berib 
qo‘yishni taqiqlaydi. 
Aholi punktlari yerlarining huquqiy holatida boshqaruv jihatdan ham farqlar 
bo‘ladi. Shahar aholi punktlarining yerlari tuman, shahar hokimligi tomonidan 
boshqarilsa, qishloq aholi punktlarining yerlari tuman hokimligi tomonidan ham, 
qishloq xo‘jalik korxonalari boshqaruv organlari tomonidan ham boshqariladi. 
Aholi punktlari yerlari huquqiy holati o‘ziga xos-xususiyatlarga egaligi bilan 
ajralib turadi. Ya’ni, aholi punkti yerlari tarkibida yer fondining barcha toifalarini, 
ya’ni qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar; sanoat, transport, aloqa, mudofaa 
yerlari; alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning yerlari; o‘rmon fondi yerlari; 
suv fondi yerlari; zahira yerlarni uchratish mumkin. Shu sababli, aholi punkti yerlari 
huquqiy holatini belgilashda ushbu toifa tarkibiga kiruvchi yerlardan foydalanishning 
o‘ziga xos jihatlari e’tiborga olinishi kerak. Masalan, aholi punkti yerlaridan 
foydalanishning o‘ziga xos tartiblari O‘zbekiston respublikasi Yer kodeksining 
tegishli moddalarida, hamda shahar, posyolka, qishloqlarni rivojlantirish rejalarida 
belgilangan bo‘lsa, aholi punktida joylashgan alohida muhofaza etiladigan hududlar 
yerlarining huquqiy holati aholi punkti yerlariga belgilangan qoidalar bilan bir 
qatorda ular to‘g‘risidagi qonunda ham belgilangan bo‘ladi va hokazo. 

---

124 
Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, aholi punkti yerlari turli soha 
qonunchiligi me’yorlari bilan tartibga solinib, kompleks (majmualashgan) huquq 
qoidalari ularning huquqiy holatini belgilaydi. Shu bilan birga, aholi punkti 
yerlarining huquqiy holatidagi umumiylikni bu yerlarni boshqarish, foydalanish 
uchun berish, qaytarib olish kabi holatlardagi mushtaraklikda ko‘rish mumkin. 
Aholi punktlari yerlari huquqiy holatining o‘ziga xos jihatlari binolar va 
inshootlar qurilishi uchun berilgan yer uchastkalaridan foydalanish huquqi turlarida 
o‘z ifodasini topadi. Qurilish uchastkalari yerlaridan foydalanish huquqi shu yer 
uchastkasida joylashgan bino va inshootlarga mulkchilik huquqi bilan o‘zaro bog‘liq 
holda bo‘ladi. Yerdan foydalanish huquqi bilan bino va inshootlarga bo‘lgan mulk 
huquqining o‘zaro bog‘liqligini yerdan foydalanish huquqini bekor qilinishi bilan 
bino va inshootlarga bo‘lgan huquq ham tugatilishi, yoki bino va inshootlarga 
bo‘lgan huquq qonunda belgilangan tartibda bekor qilinganda yerdan foydalanish 
huquqi ham bekor qilinishida ko‘rish mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Yer 
kodeksining 55-moddasida ko‘rsatilishicha, korxona, bino, inshoot yoki boshqa 
ko‘chmas mol-mulkka nisbatan mulk huquqi, xo‘jalik yuritish huquqi yoki ularni 
opyerativ boshqarish huquqi boshqa shaxsga o‘tgan taqdirda, ana shu obyektlar bilan 
birgalikda mazkur obyektlar joylashgan hamda ulardan foydalanish uchun zarur 
bo‘lgan yer uchastkasiga egalik qilish va undan doimiy foydalanish huquqi ham 
o‘tadi. 
Aholi punkti yerlaridan foydalanish huquqi uchun shunday huquqqa ega 
bo‘lgan turli xil subyektlarning ko‘pligi xaraktyerlidir. Ularga qishloq xo‘jalik 
korxonalari, noqishloq xo‘jalik korxonalari, fuqarolar kiradi. Ayniqsa fuqarolar aholi 
punktlari yerlaridan foydalanuvchi asosiy subyektlar hisoblanadilar. Ular aholi punkti 
yerlaridan dehqon xo‘jaligi yuritish, yoki turar-joy qurish maqsadida foydalanishdan 
tashqari, garaj, bog‘dorchilik, polizchilik, fyermalar maqsadida ham aholi punkti 
yerlaridan foydalanadilar. 
Aholi punkti yerlaridan foydalanish huquqi mazmuni ham o‘ziga xos jihatlari 
bilan ajralib turadi. Aholining zich joylashganligi, bu yerlarda turli xil obyektlarning 

---

125 
ko‘pligi bu yerdan foydalanuvchilarga atrof tabiiy muhitni himoya etish bo‘yicha 
alohida majburiyatlar yuklaydi.