Microsoft Word +++Jinoyat huquqi Umum. Rustambayev 2006. doc

3. Ehtiyotsizlik va uning turlari 
Odatda ehtiyotsizlik bilan sodir etilgan jinoyatlar yetkazilgan 
oqibatiga qarab, ayrim hollarda esa bu oqibatlarni vujudga keltirgan usul 
va vositaga qarab kvalifikatsiya qilinadi. Oqibatning yo‘qligi javobgarlikni 
istisno etadi. Ehtiyotsizlik bilan sodir etilgan jinoyatlar uchun javobgarlik 
faqatgina jinoyat qonunida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatilgan holdagina kelib 
chiqadi. 
Jinoyat kodeksi 22-moddasida aybning ehtiyotsizlik shakliga 
quyidagicha ta’rif berilgan: “O‘z-o‘ziga ishonish yoki beparvolik orqasida 
sodir etilgan ijtimoiy xavfli qilmish ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan 
jinoyat deb topiladi. Agar jinoyatni sodir etgan shaxs o‘z xulq-atvori 
qonunda nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli oqibatlar keltirib chiqarishi 
mumkinligiga ko‘zi yeta turib, ehtiyotkorlik chora-tadbirlariga ongli 
ravishda rioya etmagan holda bunday oqibatlar kelib chiqmasligiga asossiz 
ravishda umid qilgan bo‘lsa, bunday jinoyat o‘z-o‘ziga ishonish oqibatida 
sodir etilgan”, deb topiladi. 
Shaxsning qilmishida ehtiyotsizlik belgilarining mavjudligi: 
• Shaxsda, qonunda belgilangan xavfsizlik normasi doirasida harakat 
qilish majburiyatining mavjudligi; 
• shaxsning noto‘g‘ri qarorga kelganligini aniqlashdan iborat. 
Shubhasiz, ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan jinoyatlarning ijtimoiy 
xavflilik darajasi jihatidan qasddan sodir etilgan jinoyatlarga nisbatan past. 
Biroq ular ham e’tibordan chetda qolmasligi kerak, chunki ehtiyotsizlik 
orqasida davlatga, fuqarolarga ko‘p miqdorda zarar yetadi, ehtiyotsiz 
harakatlar tufayli ko‘p odamlar halok bo‘ladi va ko‘p miqdordagi mulk 
nobud bo‘ladi (avtomobil halokatlari ko‘pincha haydovchilarning jinoiy 
o‘z-o‘ziga ortiqcha ishonishlari natijasida kelib chiqadi). 
Ko‘pchilik hollarda ehtiyotsizlik orqasidagi jinoyatlar shaxsning o‘z 
vazifalariga sovuqqonlik bilan qarashi natijasida ijtimoiy manfaatlarga 
bo‘lgan loqayd munosabatlar va boshqalar tufayli sodir bo‘ladi. Jinoyat 
kodeksida ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan jinoyatlar uchun javobgarlik 
kelib chiqqan oqibatga qarab belgilanadi. Masalan, ehtiyotsizlik orqasida 
odam o‘ldirish (Jinoyat kodeksi 102-moddasi), ehtiyotsizlik orqasida 
badanga o‘rtacha og‘ir yoki og‘ir shikast yetkazish (Jinoyat kodeksining 
111-moddasi), transport vositalari harakati yoki ulardan foydalanish 
xavfsizligi qoidalarini buzishning badanga o‘rtacha og‘ir yoki og‘ir shikast 
yetkazilishiga sabab bo‘lishi (266-moddaning 1 - qismi), yong‘in 

---

173
xavfsizligi qoidalarining shu qoidalar bajarilishi uchun mas’ul bo‘lgan 
shaxs tomonidan buzilishi badanga o‘rtacha og‘ir yoki og‘ir shikast 
yetkazishga sabab bo‘lishi (259-moddaning 1-qismi) va shu kabilar. 
Ammo qator hollarda javobgarlikka tortish uchun oqibatning kelib 
chiqishi nazarda tutilmaydi. Masalan, davlat sirlarini oshkor qilish (Jinoyat 
kodeksi 162-moddasi). Bu jinoyat qasddan va, shuningdek,, ehtiyotsizlik 
orqasida ham sodir etilishi mumkin hamda davlat sirlari oshkor etilgan 
vaqtdan boshlab qilmish tugallangan deb hisoblanadi. 
Jinoyat kodeksi 22-moddasi mazmunidan ko’rinib turibdiki, 
ehtiyotsizlik orqasida sodir etiladigan jinoyat o‘z-o‘ziga ishonish yoki 
beparvolik orqasida sodir etilishi mumkin. O‘z-o‘ziga ishonish oqibatida 
sodir etilayotgan jinoyatning intellektual (tafakkuriy) holati shundan 
iboratki, aybdor o‘zining xulq-atvori natijasida kelib chiqishi mumkin 
bo‘lgan ijtimoiy xavfli oqibatni oldindandan ko‘ra biladi. 
Agar jinoiy o‘z-o‘ziga ishonishning ehtiyotsizlikning beparvolik 
orqasida sodir etilgan jinoyat bilan taqqoslansa, ko‘rinib turibdiki, aybning 
o‘z-o‘ziga ishonish xavfliroq shaklidir,chunki bu holda aybdor xulq-atvori 
natijasida qanday oqibatlar kelib chiqishi mumkinligini ko‘ra-bila turib 
ongli ravishda ehtiyotkorlik chora-tadbirlariga rioya qilmaydi. Masalan, 
haydovchi mast holda avtomashinani odamlar ko‘p joyda yuqori tezlikda 
boshqaradi, u ongli ravishda yo‘l harakati xavfsizligi qoidalarini buzadi. 
Buning natijasida aybdor odamlar sog‘ligiga zarar yetkazishi mumkin 
bo‘lgan ijtimoiy xavfli oqibat ro‘y berishi mumkinligiga ko‘zi yetadi va bu 
oqibatlar kelib chiqmasligi to‘g‘risidagi ishonchi xom xayol bo‘lib chiqadi 
(irodaviy holat). 
Jinoiy o‘z-o‘ziga ishonish ko‘rinishida sodir etilgan qilmishlar 
transport vositasini boshqarish, tabiiy muhitni qo‘riqlash va tabiatdan 
foydalanish bilan bog‘liq jinoyatlar uchun xos. Ijtimoiy xavfli qilmishni 
sodir etilishi natijasida jinoyat-huquqiy normada ko‘rsatilgan oqibat yuz 
bermagan bo‘lsa, qilmish jinoyat-huquqiy ahamiyat kasb etmaydi 
Masalan, haydovchi ongli ravishda belgilangan tezlikni oshirib, yo‘l 
harakati xavfsizligi qoidalarini buzadi, ammo bu hech qanday oqibatlarga 
olib kelmadi. Bu holda haydovchiga yo‘l patrul xizmati xodimlari 
tomonidan ma’muriy choralar qo‘llaniladi. 
Ehtiyotsizlikning o‘z-o‘ziga ishonish va egri qasd o‘rtasidagi asosiy 
farq aybdorning qilmishga nisbatan bo‘lgan irodaviy holatida namoyon 
bo‘ladi. Agar egri qasdda aybdor ijtimoiy xavfli oqibatlarni kelib 
chiqishiga ongli ravishda yo‘l qo‘ysa, o‘z-o‘ziga ishonishda esa oqibatlarni 
kelib chiqmasligiga asossiz ravishda umid qiladi. Bunda ushbu oqibatlarga 

---

174
nisbatan ong va iroda befarq emasdir, ular oqibatning oldindani olishga 
qaratilgandir. Shaxs jinoiy oqibat kelib chiqishiga to‘sqinlik qiladigan, 
shunga imkoniyati bo‘lgan real sharoitlar bor deb o’ylaydi, biroq ayrim 
sharoitlar tufayli bular amalga oshmaydi. O‘z-o‘ziga ishonishda aybdor 
o‘ziga, o‘zining kuchiga, tajribasiga, bilimiga tayanishi bilan birga, 
shuningdek,, boshqa shaxslarning harakati, tabiat kuchlari va hokazolarga 
ham tayanadi. O‘z-o‘ziga ishonishda aybdor, birinchidan, ijtimoiy xavfli 
oqibatlarning oldindani olishga qaratilgan harakatlari asossiz ekanligi; 
ikkinchidan, ijtimoiy xavfli oqibatlar kelib chiqishining oldindani olishga 
umid bog‘lagan sharoitlari bunga qodir emasligi uchun javobgarlikka 
tortiladi.
Jinoiy o‘z-o‘ziga ishonishda shaxsning ongi va irodasi kelib chiqishi 
mumkin bo‘lgan ijtimoiy xavfli oqibatga, o‘zining xulq-atvoriga befarq 
bo‘lmaydi, balki hech qanday oqibat yuz bermaydi deb hisoblaydi.
Beparvolik ko‘rinishidagi jinoyatni sodir etishda shaxs qonunda 
ko‘zda tutilgan o‘z xulq-atvori tufayli kelib chiqadigan ijtimoiy xavfli 
oqibatlarni oldindandan bilmaydi. Lekin bilishi mumkin va zarur. 
Beparvolik ko‘rinishidagi jinoyatlarni sodir etishda oqibatlarni ko‘ra 
bilmaslik, shaxsning qonun talablariga, turli qoidalarga va boshqalarga 
beparvoligidan) dalolat beradi. Jinoiy beparvolikda shaxs o‘z xulq-
atvorining ijtimoiy xavfliligini anglamaydi. Natijada ijtimoiy xavfli oqibat 
yuz berishi mumkin. Shunga qaramasdan, sodir etilayotgan qilmish 
holatlarini hisobga olib oqibatning yuz berishi mumkinligini bilishi 
zarurdir. Jinoiy beparvolik o‘z-o‘ziga ishonishdan shunisi bilan farq 
qiladiki, avvalo shaxs o‘z xulq-atvorining ijtimoiy xavfli xususiyatini 
anglamaydi. Lekin vaziyatni hisobga olib, jinoiy oqibat yuz berishini 
shaxs bilishi mumkin va zarurdir 
Sud-tergov amaliyotida jinoiy beparvolikni tasodifan yuz bergan 
qasddan ajrata bilish lozim. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida 
birinchi marta (24-moddasida) aybsiz holda zarar yetkazish tushunchasi 
berilgan. Unda: «Agar shaxs o‘z qilmishiningg ijtimoiy xavflilik 
xususiyatini anglamagan, anglashi mumkin va lozim ham bo‘lmagan yoki 
uning ijtimoiy xavfli oqibatlariga ko‘zi yetmagan va ishning holatlariga 
ko’ra ko‘zi yetishi mumkin va lozim ham bo‘lmagan bo‘lsa, bunday 
qilmish aybsiz holda sodir etilgan deb topiladi». 
Bunday shaxsning harakatlari tufayli ijtimoiy xavfli oqibatlar kelib 
chiqqan taqdirda ham aybi bo‘lmaydi (qasddan yoki ehtiyotsizlik shaklida) 
aybining yo‘qligi birinchi navbatda u qilmishning ijtimoiy xavflilik 
xususiyatini anglamagani, anglashi mumkin va lozim ham bo‘lmagani 

---

175
yoki uning ijtimoiy xavfli oqibatlariga ko‘zi yetmagani va ishning 
holatlariga ko’ra ko‘zi yetishi mumkin va lozim ham bo‘lmaganligi bilan 
belgilanadi. Shuning uchun shaxs har qanday ijtimoiy- xavfli oqibat yuz 
berganda ham jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin emas. 
Jinoyat huquqi nazariyasi va sud amaliyotida oqibatlarni kelib 
chiqishining oldindani olish uchun aybdorda imkoniyat bo‘lganmi yoki 
yo‘qmi? degan masalalarni hal qilish uchun ikkita: obyektiv va subyektiv 
mezon ishlatiladi.
Beparvolikning obyektiv mezoni shaxsning yozilgan va yozilmagan 
oldindani olish qoidalariga rioya qilmasligi natijasida ijtimoiy xavfli 
oqibatlarni kelib chiqishini oldidan ko’ra bilish majburiyatini o‘z ichiga 
oladi. O‘z navbatida, agar haqiqiy yuzaga kelgan ijtimoiy xavfli 
oqibatlarni oldindandan ko‘ra bilish majburiyati zimmasiga yuklatilmagan 
shaxs ushbu xavfli oqibatlar uchun javobgarlikka tortilishi mumkin emas.
Biroq, obyektiv mezonning o‘zi bilangina shaxsda ijtimoiy xavfli 
oqibatlarning kelib chiqishining oldindani olish uchun imkoniyatlar bor 
bo‘lgan degan xulosaga kelib bo‘lmaydi. Bunda subyektiv mezon ham 
muhim o’rin egallaydi. Subyektiv mezon shaxsning aniq bir vaziyatda va 
o‘zining individual xususiyatlari bilan ijtimoiy xavfli oqibatlarni kelib 
chiqish imkoniyatini oldindandan ko‘ra bilish qobiliyatini anglatadi. 
O‘z-o‘ziga ishonish va beparvolikning umumiy jihatlari ko‘pligidan, 
ular aybning bir shakli tarkibiga kiritilgan. Ularning umumiyligi, eng 
avvalo, yagona ruhiy va ijtimoiy negizga ega ekanligida namoyon bo‘ladi. 
Bularga hushyorlikning yo‘qligi, e’tiborizlik, ehtiyotkorlik qoidalarini 
mensimaslik va boshqalar kiradi.