Microsoft Word Материал резина lotin

 
3.5. 
Rezinalarni 
eskirishdan 
saqlovchi 
qo‘shimchalar 
(Protivotaritellar) 
Eskirish – bu uzoq muddatda saqlangan rezina xomashyosi va rezino-texnik 
mahsulotlari xossalarining o‘zgarishini tushuniladi, xossalarini bunday o‘zgarishini 
kauchuklarni qarishi deb ataladi. Qarish jarayoni mexanizmini aniqlash va 
kauchuklarni qarishdan saqlash rezinalar kimyosi va texnologiyasida muhim 
muammolardan biridir. Ushbu jarayon asosan kauchuklarni oksidlanishida va 
emirilishida kuzatiladi. Issiqlik, yorug‘lik, mexanik deformatsiya va oksidlovchi 
katalizatorlar (o‘zgaruvchi valentli metall tuzlari) kauchuk yoki rezinalarni 
oksidlanishini faollashtiradi va tezlashtiradi. 
Eskirishini ta’sir qluvchi faktoriga qarab quyidagi turlari mavjud: 
- issiqlik ta’sirida eskirish (termik, termooksidlanish); 
- charchash – tashqi muxit asosida eskirishi – bu rezina mahsulotlarga 
mexanik kuch ta’sirida hamda kuyosh nuri ta’sirida oksidlanish jarayonida sodir 
bo‘ladi; 
- oksidlanish asosida emirilish, bu o‘zgaruchan metallar ( mis, kobal, temir, 
titan, marganets) ta’sirida emirlish; 
- quyosh nuri ta’sirida emirilish – rezina mahsulotlari ultrabinafsha nurlari 
ta’sirida eskiradi; 
- ozon asosida eskirish - bunda rezina mahsulotlari ustki qismida eskirishi 
sodir bo‘ladi; 
- radiatsion eskirishi –bunda ionli nurlar ta’sirida rezino-texnik 
mahsulotlari eskirishi sodir bo‘ladi. 

---

124 
Kauchuklar va rezina oksidlanishi. N.N.Semyonov tomonidan 
kauchuklarni oksidlanish jarayonini o‘rganish natijasida quyidagi xulosaga kelgan, 
uning aytishicha ,ushbu jarayon avtokatalitik jarayon bo‘lib, kauchuklarda 
tarmoqlanishga olib keladi. Oksidlanishning birlamchi mahsulotlari bu 
peroksidlardir. A.N. Bax o‘z nazariyasida peroksidlarning hosil bo‘lishi 
molekulyar kislorodni faolligi, reaksiyada ishtirok etuvchi qo‘shbog‘larning erkin 
energiyasi hamda O=O guruhining –O-O- guruhiga aylanishidandir deb hisoblaydi. 
Aniqlanganki, aktivlangan kislorod molekulasi to‘yinmagan birikmalardagi 
uglerod atomining 
-metilen guruhi bilan ta’sirlashib gidroperikis hosil qiladi: 
Bu peroksid bog‘lar ba’zi hollarda barqaror bo‘ladi. Masalan, tabiiy 
kauchukni ultrofiolet nuri bilan past haroratda ta’sirlashganda (80-90%), kauchuk 
kislorodni yutganda jarayonni birinchi bosqichida gidroperoksidlar hosil bo‘ladi.
Issiqlikdan rezinani eskirishdan saqlash uchun uning tarkibiga n-nitrofenol, 
n-nirozoamin moddalari qo‘shiladi, ular vulkanizatsiyalanish jarayoni davomida 
makromolekular bilan reaksiyaga kirishib zanjirda ximoya hosil qiladi. Rezinani 
buyumlari deformatsiyalanish natijasida vulkanizatsiyalanish to‘rida charchash 
xosil bo‘ladi va polisulfid bog‘larni uzilishini tezlashtiradi va oksidlanish 
jarayonini tezlashishga olib keladi. Ularni oldini olish uchun aromatik 
diaminalardan foydalaniladi. 
Rezina – texnika maxsulotlarini oksidlanish asosida emirilishi zanjirli erkin 
radikal mexanizm reaksiyasisi asosida borib tarmoqlangan ko‘rinishida bo‘ladi 
Umumiy sxemasi 
I.radikal hosil bo‘lishi: 





HCOO
R
O
RH
2

---

125 
II. Zanjirni o‘sishi: 




RCOO
O
R
2





R
RCOOH
O
ROO
2
III. Zanjirni tarmoqlanishi: 





HCOO
R
O
RCOOH
2
Bu reaksiya natijasida tarmoqlanish xarakterga ega peroksidning bekarorlik 
ta’sirida 2-ta yangi erkin radikallar hosil bo‘ladi, ular xam vodorod bilan birikib 
ikkilamchi zanjirlarni hosil qilish qobiliyatiga ega. 
Masalan:
O
H
R
RH
HO
R
ROH
RH
RO
2










Buning natijasida reaksiya tezligi birdan tezlashadi – bu avtokataliz 
deyiladi. 
IV. Zanjirning uzilishi 
R
R
R



2
 
2
2
O
ROOR
ROO



rekombinatsiyalash yoki 
disproporsiyanalish 
ROOR
ROO
R




reaksiyalar 
Kauchukni oksidlanishi natijasida tuzilishida murakkab o‘zgarishlar sodir 
bo‘ladi va bu holatni kauchuk destruksiyasi deyiladi. Bu jarayonning sodir bo‘lishi 
kauchukning tabiatiga xamda qo‘shilgan ingredientlarga bog‘liq. 
Kauchuklarni oksidlanishi natijasida turli guruhdagi organik birikmalar 
hosil bo‘lishi mumkin. Ular gidroperoksidlar, spirtlar, kislotalar, murakkab efirlar, 
aldegidlar, ketonlar, epoksidlar, peroksidlardir. 
Zanjirlarida atom yoki guruhlarning mavjudligi atom vodoroddagi va 
qo‘shni C-H guruh induksion effektga manfiy yoki musbat ta’sir ko‘rsatib, 

---

126 
keyinchalik oksidlanish jarayonini sekinlashtiradi. Agarda –OH, -Cl, -CN, - C
6
H
5
guruhlar manfiy induksion effekti mavjud bo‘lib, oksidlanishni sekinlashtiradi, -
CH
3
, =CH
2
larda musbat induksion effekti bo‘lib, ular oksidlanishini tezlashtiradi. 
Kauchuklarni oksidlanish tezligi bo‘yicha joylashtirsak, quyidagi 
ko‘rinishda 
namoyon 
bo‘ladi: 
izopren
butadienbutadienstirolbutadien-
nitril
xloropren. Kauchuk tarkibida qo‘shbog‘lari kam bo‘lsa, oksidlanishga juda 
moyildir. Masalan ,tabiiy va izopren kauchuklarda oksidlanishning boshida 
yopishqoqlik, eruvchanlik ortadi, polimer va eritma qovushqoqligi kamayadi, 
plastikligi ortdai. Keyinchalik yopishqoqlik yo‘qolib, qattiq va mo‘rt mahsulotlar 
hosil bo‘ladi va natijada kauchukni elastikligi umuman yo‘qoladi. 
Tarixda kauchuklarni himoya qilish 1895 yilda tug‘ildi, unga sabab tabiiy 
kauchukni atseton bilan ekstraksiya qilinganda kauchuk uglevodorojlari kislorod 
yordamida parchalanishi aniqlangan.