Microsoft Word mvmao uzk doc

Маркетинг бюджети - бу бозорларни (коньюктуравий, ўрта ва узоқ 
муддатли) тадқиқ этишга, товарларнинг рақобат қобилиятини таъминлашга, 
харидорлар билан ахборотли алоқа (реклама, сотишни рағбатлантириш, 
кўргазма ва ярмаркаларда иштирок этиш ва шу кабилар)га, товар 
ҳаракатланиши ва сотиш тармоқлари ташкил этишга кетидиган харажатлардир. 
Буларнинг барчасига молиявий маблағларни келаётган фойдадан 
сарфлашга тўғри келади. Тўғри, бу сарфларсиз фойда ўз миқдори бўйича анча 
каттароқ бўлган бўлар эди, бироқ маркетингга сарф қилинмасдан замонавий 
шароитларда тадқиқот ишларига сарфланган ва товар ишлаб чиқариш билан 
боғлиқ қолган барча харажатларнинг ўрнини қоплаш, зарур фойдани олиш учун 
етарли миқдорда товар сотишга эришиш қийин. Шунинг учун маркетингга 
маблағ ажратиш - бу катта миқдорда ўзгарувчан фойда олишга қаратилган энг 
мақбул вазифа тақозосидир, унинг таъсирини одатда аниқ ҳисоб-китоб қилиб 
бўлмайди, яъни вазифа тахминийдир. Ўзгарувчанлик таъсири, бунинг устига 

---

253
одатдагидек, мунтазам бир хил бўлмайди ва унинг ўзи фақат тажрибага 
асосланган йўл билан аниқланиши лозим. Мана шунинг учун ҳам маркетинг 
бюджетини белгилашда анъанавий йўллар, фирма юқори раҳбарларининг 
тажрибаси ва рақобатчи фирмалар маркетинг харажатларининг таҳлили жуда 
катта аҳамиятлидир. 

---

254
12.2. Маҳсулотнинг ҳаётий босқичлари жараёни 
Мотивларни тадқиқ қилиш усулларининг асосий гуруҳларини проекцион 
шакллар ташкил этади. Уларнинг мақсади шахснинг маънавий оламига кириб 
бориш, 
тадқиқ 
этилувчи 
шахсларнинг 
муносабатлари, 
ҳаракатлари 
мотивларини аниқлашдир. Бу шахсларнинг бошқа одамлар ва бошқа ҳолатлар 
ҳақидаги мулоҳазалари ёки ёзма фикрлари асосида уларнинг маънавий оламига 
кириб борилади. Шахс проекцияси бошқа кишиларни, атрофдаги одамларни, 
воқеаларни баҳолашда сўровга жавоб берувчилар ўзларининг айрим хислат 
хусусиятларини, кайфиятларига ҳам нисбат берадилар деган қарашга 
асосланади. Масалан, гапни тўлдириш тести, сўзлар мажмуаси тести, турли 
фикрлар комплекси ва ҳоказолар. Саволларга жавоблар ҳар хил бўлиши 
мумкин, улар жавоб берувчилар хулқи намуналарни акс эттиради, бу эса тадқиқ 
қилинувчиларни алоҳида гуруҳлар бўйича таснифлаш ва улардан ҳар бирининг 
қийматини аниқлашга имкон беради. Бу шакллардан катта популяцияларни 
тадқиқ этишда фойдаланган маъқул, чунки бу нарса тадқиқотнинг пухта 
бўлишини таъминлайди. 
Қондирилган эҳтиёжларни аниқлаш бозордаги талабни ўрганишнинг 
якунловчи 
қисмидир. 
Шуни 
таъкидлаш 
лозимки, 
мувозанатланган 
иқтисодиётда қондирилмаган талаб тушунчаси биз учун одат бўлиб қолган 
ялпи тақчилликдаги қондирилмаган талабдан фарқ қилади. Маркетинг 
амалиётида қондирилмаган талабни аниқлаш «бозор уяси»ни топишга 
тенглаштирилади. Бунда бир қанча ёндашувлар бўлиши мумкин: 
Биринчиси - бундай масалаларни энг истиқболли бозор сегментларини 
тақдим этадиган фирмалар билан муҳокама қилиш; 
Иккинчиси - маҳсулотнинг шу туридан фойдаланишда дуч келаётган 
муаммолар рўйхатини ишлаб чиқиш билан боғлиқ, сўнгра 100-200 
буюртмачилар фирмалари (ёки тегишли сондаги якка истеъмолчилар) 
аниқланган муаммоларни муҳимлиги даражасига кўра тартибга солиб беришни 
илтимос қиладилар ва шу тартибга мувофиқ ҳолда маҳсулотни 
такомиллаштириш бўйича тадбирлар қабул қилинади; 
Учинчи ёндашув - талаб қилинадиган сифатлар структурасини ҳамда 
уларнинг етказиб бериладиган маҳсулотда мужассам этилиш даражасини 
таҳлил этишдан иборат харидорларнинг қондирилмаган манфаатларини 
ҳисобга олиш, янги эҳтиёжларни аниқлаш билан бирга уларни қондиришнинг 
тайёр йўлларини топишга ҳам имкон беради. 
Маҳсулотни тадқиқ этиш, фирмалар одатдаги бозор конъюктурасини 
тадқиқ этиш билан бир қаторда маҳсулотнинг ҳолатини аниқлашда унинг 
ҳаётий жараёнини тадқиқ этишга таянадилар. Маҳсулотнинг ҳаётий жараёни 
товарнинг бозорга кириб келишидан бошлаб, то унинг бозордан чиқиб 
кетишига қадар (маҳсулотнинг сотилиши, истеъмолчилар ва рақиблар фойдаси, 
ҳамда маркетинг стратегиясини ифода этиш учун) амалга ошириладиган 
тадбирлардан иборат концепциядир. Биринчи марта товарнинг ҳаётий жараёни 
концепцияси 1965 йили Теодор Левитт томонидан эълон қилинган. 
Товарнинг ҳаётий жараёни тўрт турга ажратилади: 

---

255
Маҳсулотлар катта синфининг ҳаётий жараёни, маҳсулотлар турининг 
ҳаётий жараёни, қўлланиш усуллари ҳаётий жараёни, маҳсулотлар маркасининг 
ҳаётий жараёни. Масалан, соатлар, қўл ва осма соатлар, қўнғироқли соатлардан 
(«Луч» маркали соатлардан) фойдаланиш. 
Маркетинг мақсадларида ҳаётий жараёнининг жами тўрт тури 
ўрганилади, фирма доирасида иккинчи ва учинчи турларга кўпроқ эътибор 
берилади. Биринчиси шу синфга мансуб маҳсулотга талаб пасаядиган даврда, 
тўртинчиси эса рақобатчи фирманинг мавқеини аниқлаш зарурати пайдо 
бўлганда қўлланилади. 
Товарнинг ҳаётий босқич жараёни давомийлиги ва ўтиш шаклига қараб 
кескин фарқ қилади ҳамда қуйидаги турларга бўлинади: «Анъанавий эгри 
чизиқ» жорий бўлиш, ўсиш, етуклик ва пасайиш даврларини ёрқин ифода 
этади. «Классик эгри чизиқ» (бум) узоқ вақт давомида барқарор бозорга эга 
бўлган ғоят машҳур маҳсулотни ифода этади, «Эгри чизиқли қизиқиш» (фетиш) 
тезда шухрат қозониб, кўпчилик диққат-эътиборини тортадиган товарни 
изоҳлайди. Бундай товар машҳурлик чўққисига кўтарилади, сўнгра инқироз 
босқичига ўтади. «Давомли қизиқиш», «қолдиқ савдо» илгариги савдо 
ҳажмининг оз қисмини ташкил этадиган миқдорларда давом этишини мустасно 
этганда ҳам намоён бўлади. «Мавсумий эгри чизиқ» ёки «мода эгри чизиғи» 
товар муайян даврлар давомида яхши сотиладиган ҳолатларда юз беради. 
Мода жараёнида айрим босқичларнинг давомийлигини олдиндан айтиш 
жуда қийин. «Тикланиш эгри чизиғи» ёки «қумсаш» гўё эскирган, аммо яна 
машҳурликка эришган товарни изоҳлайди. «Ўтмай қолиш (касодлик) эгри 
чизиғи» умуман муваффақият қозонмаган маҳсулотни тавсифлайди. 
Товарнинг анъанавий ҳаётий босқич жараёнида тўрт босқич ажралиб 
туради, уларнинг нисбий давомийлиги ғоят шартлидир. Амалда ҳар бир 
маҳсулот учун бу нарса ҳар хил кечади, айрим товарлар бозорга кириб 
келишнинг ўз даврини бошидан кечиради, бошқаси тезда кириб олади, 
тарқалади ва узоқ муддат барқарор сақланиб қолади. Товар ҳаётий
босқичларини аниқлашнинг асосий мезони маҳсулот сотиш ҳажми ва фойда 
нормаси динамикасидир.
Маҳсулот ҳаётий босқичлари жараёни батафсил кўриб чиқамиз (3.1-
жадвал).