Milliy arxeologiya markazi raxmon ibragimov arxeologiya

Shimoliy Parfiya. O‘rta Osiyoning boshqa joylaridagi kabi 
shimoliy Parfiya Aleksandr Makedonskiy vafotidan keyin selevkiylar 
davlati tarkibiga kirgan. Mil. avv. III asrning o‘rtalarida shimoldan 
kelgan ko‘chmanchi dax (dai) yoki parn qabilasi Parfiya yerlarini 
bosib olib, arshakiylar sulolasiga asos solgan. L.M.Levinaning fikriga 
ko‘ra Arshak boshchiligidagi ko‘chmanchilar qabilasi Sirdaryoning 
quyi oqimida faoliyat yuritgan Chirikrabot madaniyati egalari bo‘lib, 
ular qurg‘oqchilik tufayli bu yerlarga ko‘chib kelgan. Mil. avv. II 
asrlarda Parfiya davlatining qudrati kuchayadi, mamlakat chegaralari 
Suriyaga yerlarga qadar kengayib, dunyoning yirik imperiyalardan 
biriga aylanadi. Bu davrda Marg‘iyona hududi Parfiya tarkibiga 
kiritiladi. III asrning birinchi choragida Eronda tabora kuchayib 
borayotgan sosoniylar Parfiya davlatiga barham berib, Shimoliy 
Parfiya va Murg‘ob vohasi hududini bosib olgan. 

---

160 
Shimoliy Parfiya hududining antik davri oid Yangi Niso, Eski 
Niso, Ko‘hna Kaaxka, Yariqtepa, Xusravqal’a kabi qadimgi shahar 
xarobalari, qal’a-qo‘rg‘onlar, dehqonchilik qishloqlari yoki alohida 
maqsadlar uchun xizmat qilgan manzilgohlar (Eski Niso, Mansurtepa) 
o‘rganilgan. 
Hozirgi Ashgabad shahridan 18 km g‘arbda joylashgan Yangi 
Niso ko’hna shahri nisbatan yaxshi o‘rganilgan. Ko‘hna shahar sun’iy 
do‘nglik ustida joylashgan ark (4 ga atrofida) va unga tutash shahar 
(18 ga.) va shahar atrofi qismidan iborat bo‘lib, ularning har uchala 
qismi alohida mudofaa devori bilan muhofaza qilingan. Shimoliy 
Parfiyaning antik davri shaharlari ilgaridan loyihalashtirilgan reja 
bo‘yicha qurilib, qalin mudofaa devori bilan muhofaza qilingan va 
to‘g‘ri to‘rtburchak burjlar bilan kuchaytirilgan. 
Aylana ibodatxona 
Eski Niso arshakiylar sulolasining qarorgoh shahri hisoblanib, u 
Parfiya hukmdorining qo‘riqxona-qal’asi-Mixrdatkirt (Mitridatokert) 
bilan qiyoslanadi. Qarorgoh Mitridat I (mil. avv. 171-138 yy.) 
hukmronligi davrida barpo qilingan bo‘lishi mumkin. Uning 
markazida saroy-ibodatxona majmuasi, xo‘jalik va yashash xonalari 
joylashgan. “Kvadrat zal”, “Aylana ibodatxona” va “Minorasimon 
ibodatxona kabi qurilish imoratlari o‘rganilgan. Shimoliy Parfiyaning 

---

161 
aylana yoki kvadrat tarhga ega manzilgohlari qal’a vazifasini bajarib, 
ularning atrofi zichlangan tuproq val-devor bilan o‘rab olingan. 
Qurilishda paxsa va xom g‘isht ishlatilgan. Xom g‘ishtlarning o‘lchami 
to‘g‘ri to‘rtburchak va kvadrat shaklda. Imoratlarning tomi asosan 
yog‘och xari bilan tekis, ayrim hollarda esa gumbaz qilib, aylana 
imoratlar esa gumbaz shaklida yopilgan. 
Niso. Ritonlar 
Shimoliy Parfiyaning xo‘jaligi 
sug‘orma 
dehqonchilik, 
chorvachilik va hunarmand- 
chilikdan iborat. Hunarmand- 
chilikda 
birinchi 
navbatda 
dehqonchilik ish qurollarini 
yasash asosiy o‘rin egallagan. 
Bu davrdagi harbiy qarama- 
qarshiliklar qurol-yarog‘ ishlab 
chiqarishga bo‘lgan talabni 
kuchaytirgan. Yodgorliklardan 
bronza va temirdan yasalgan 
kamon paykonining ko‘plab 
nusxasi uchraydi. 
H u n a r m a n d c h i l i k n i n g
muhim tarmog‘i kulolchilikdir. 
Aylana shakldagi ikki yarusli xumdon ko‘plab yodgorlikda uchraydi. 
Yuqori sifatli sopolining sirti pardozlanib, angob surtilgan. Angob 
qizil, qizil-jigar va jigar ranglaridan iborat. Antik davrining oxirida 
sopolning sirtini angoblash va pardozlash an’anasi susayadi. 
Shimoliy Parfiya amaliy san’at namunalari marmar toshdan ellin 
usulida yasalgan haykallar va fil suyagidan yasalgan ritonlardan 
iborat. Tasviriy san’at namunalari “Niso mabudasi”, “Rodoguna”, 
Afrodita haykalining boshi, Artemidaning marmardan ishlangan 
haykalining oyoq qismi, Afinaning kumushdan ishlangan kichik 
haykalchasi, Erotning kumushdan yasalgan bosh qismi, mahalliy 

---

162 
Parfiya san’atiga xos erkak va ayol timsoli aks ettirilgan haykallar, 
ya’ni arshakiylar sulolasi ma’budi yoki ilohiylashtirilgan sulolaga 
tegishli haykalchalardan iborat. Shuningdek, amaliy san’ati 
majmusidan kumushdan yasalgan ayrim afsonaviy havonlar tasviri, 
karnizida 12 olimp ma’budi chizilgan 
ritonlar, yunon ma’budlari tushirilgan 
muhrlar o‘rin olgan. Shimoliy 
Parfiyaning antik davri madaniyatida 
mahalliy, ellin va qisman hind 
an’analarining uyg‘unligi namoyon 
bo‘ladi. 
Shimoliy 
Parfiya 
madaniyatida ellinlarning 
ta’siri 
ustunlik qiladi.