Milliy arxeologiya markazi raxmon ibragimov arxeologiya

Qadimgi chorvadorlar. Mil. avv. II asrning oxiriva I ming yillikning 
boshlarida Yevrosiyo dashtlarida ko‘chmanchi chorvachilikka 
asoslangan xo‘jalik shakli qaror topadi. Mazkur xo‘jalikning qaror 
topishida tabiiy-iqlim sharoitining o‘zgarishi, chorvachilikning 
takomillashishi, tabiiy sharoitga moslashgan chorva mollari otarining 
shakllanishi muhim o‘rin tugan. Chorva mollari soning ko‘payishi 
mulkiy tengsizlik va ijtimoiy tabaqalanish jarayonining vujudga 
kelishiga olib kelgan va tovar ayriboshlashni keltirib chiqargan. Asta- 
sekin aravadan foydalanishning kengayib borishi, yilqichilikning 
taraqqiy etishi va otdan ulov sifatida foydalanish chorvadorlar 
hayotida yangicha ijtimoiy munosabatlarni keltirib chiqaradi. 
Yevrosiyoning shimoliy qismida, Shimoliy Qora dengiz bo‘yidan 
janubiy Sibir dashtigacha cho‘zilgan keng hududa ko‘chib yurgan 
ko‘chmanchi chorvador qabilalari zamonaviy fanda nomadlar 

---

154 
nomi bilan mashhur. Ularning turmush tarzidan darak beradigan 
ma’lumotlar asosan qabr-qo‘rg‘onlar va qisman kam sonli 
manzilgohlarida o‘z aksini topgan. 
Ilk nomadlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar Avesto, qadimgi fors 
va yunon-rim manbalarida saqlangan. Avestoda O’rta Osiyoning 
chorvadorqabilalari turlar, deb atalgan. Ularqadimgifors manbalarida 
(Bexustun qoyatoshi va Naqshi Rustam yozuvlari) umumiy nom bilan 
Saka, deb nomlangan. Fors manbalarida saklarning alohida guruhlari: 
saka xaumavarka, saka tigraxauda, saka-tiay-taradarayya,“so‘g‘d orti 
saklari” “botqoqlik saklari”, amurgiya saklari keltirilgan. 
Qadimgi yunon-rim mualliflari asarlarida saklari bilan birgalikda 
skiflar keltirilgan. Geradot keltirilgan manbada ko‘chmanchi hayot 
tarziga ega bo‘lgan xalqlarni skiflar, deb atalgan. Muallif o‘zining 
“Tarix” kitobida “saklarning kundalik turmush tarzi, urf-odatlari 
skiflarnikiga o‘xshab ketadi. Aslida, “saklar skif qabilalaridir. Forslar 
barcha skiflarni saklar deb ataydilar”, deb yozgan. 
Geradot chorvador qabilasining bir guruhini massaget, deb 
ataydi. Muallif massagetlar sharqda quyosh chiqish tomonda, Araks 
(Amudaryo) daryosining narigi sohilida, issedonlar qarshisida 
yashaganligi, daryoning bir o‘zani Kaspiy dengiziga quyilganligi 
to‘g‘risidagi ma’lumotni keltirgan. Ehtimol muallif Uzboyni nazarda 
tutgan bo‘lishi mumkin. Zamonaviy tadqiqotchi olimlar massagetlarni 
saklarning umumiy yirik harbiy-siyosiy uyushmasi tarkibiga kirgan 
xalqlar bo‘lganligini ta’kidlaydilar. Bulardan tashqari ilk manbalarda 
dax, issedon, derbiklar nomi bilan tilga olingan chorvador qabilalar 
to‘g‘risida ma’lumotlar ham mavjud. Ular saklar bilan qo‘shni 
yashaganlar. Ehtimol, ular ham massagetlar kabi saklar uyushmasi 
tarkibiga kirgan. 
Qadimgi ko‘chmanchi chorvador-nomadlariga oid yodgorliklar, 
xususan, qabr-qo‘rg‘onlar O‘rta Osiyoning tog‘, tog‘ oldi adirlarda 
va dasht hududlardan topib o‘rganilgan. Sirdaryoning quyi oqimi 
hududidan ilk temir davriga oid Janubiy Tagisken va Uygarak 
mozorlarida o‘rin olgan to‘rt burchak va halqa shaklli qabr- 
qo‘rg‘onlar chorvador qabilalarining muhim yodgorligi sanaladi. 

---

155 
Janubiy Tagiskendan 50 ga yaqin, Uygarakdan 80 ga yaqin qabrlar 
aniqlanib, ularning ko‘pchilik qismida qazishma ishlari amalga 
oshirilgan. Janubiy Tagisken mil. avv. VII–V asrlar va Uygarak mil. 
avv. VII–VI asrlarga oid bo‘lib, mayitlar qo‘rg‘on tagida joylashgan 
o‘ralarga ko‘milgan va krematsiya odati bo‘yicha dafn qilingan. 
Yirik, o‘rtacha va kichik o‘lchamli qabrlarning tepasi yog‘och 
to‘shamalar bilan yopilgan. Ayrim qabrlarning atrofiga tuproq devor 
tortilgan. Orol bo‘yi hududidagi ilk sak davri qabrlarda kichkina 
otashka va qurbonlik keltirish joylari mavjud. Qabr-qo‘rg‘onlarda 
marhumlar bilan birga ularning hayotiylik davrida zarur bo‘lgan uy-
ro‘zg‘or buyumlari, qurol yarog‘lar, ot anjomlari va zeb-ziynat 
buyumlari qo‘shib ko‘milgan. Ayrim qabrning kuzatuv buyumlar 
keyinchalik talon-taroj qilingan. 
Sopol buyumlari qo‘lda yasalgan, loyga shamot va maydalangan 
ohaktosh qo‘shilgan. Sopollarning tagi yassi, sirtiga kul rang yoki jigar 
rang bo‘yoqda naqsh chizilgan. Ular katta-kichik va chuqur kosalar, 
krujkalar, baldoqli va baldoqsiz ko‘zalar va jumrakli idishlardan 
iborat. Uygarakdan o‘troq dehqonchilik o‘lkalariga xos kulolchilik 
charxida yasalgan va sirtiga angob surtilgan sopollar topilgan. 
Bunday sopollar chetdan keltirilgan. 
Qurol yarog‘lari asosan bronzadan yasalgan tiqinli va uch parrakli 
kamon paykonlari, temir va bronzadan yasalgan sovut, temirdan 
yasalgan uzun qilich va boshqa anjomlardan iborat. Ayollarga tegishli 
qabrlarda bronzadan yasalgan kam sonli oynalar mavjud. 
Uzboy o‘zani, Sariqamish hududidagi Quyisoy 2, Kanxa 2 manzilgohlari 
va Tumek kichijik, Tarimqoya qabr-qo‘rg‘onlarini o‘rgangan. Kuyusay 2 
(maydoni 12 ga atrofida) mudofaa devoriga ega bo‘lmagan manzilgoh 
daryoning qayrilgan yerida joylashgan. Uy-joylarining ikki xil turi mavjud. 
Uy-joylari yerto‘la (chuqurligi 3 m) va yog‘och qovurg‘a qurilmasiga ega 
boshpanalardan (maydoni 80-100 m
2
) iborat. 
Tumek kichijik (mil. avv. VII–VI asr o‘rtalari) va Tarimqoya 
(mil. avv. VI–V asrlar) mozorlari pastqam tuproq uyumi tagidagi 
qabrdan iborat. Ularning ayrimlari yog‘och va qamish bilan 
yopilgan. 

---

156 
Manzilgohdan temir, bronza, tosh va suyakka ishlov berish va 
zargarlik hunarmandchiligi qoldiqlari saqlangan. Sopol buyumlar 
mato qolipda yasalgan. Ularning shakli sharsimon, yassi tagli turlari 
ham mavjud. Qabrlardan ham kuzatuv buyumlari topilgan. 
Tyanshon va Oloy hudududida yashagan chorvador qabilalarning 
ham qabr-qo‘rg‘onlari o‘rganilgan. Ularning eng yirigi Ketmontepa 
havzasida joylashgan Jarariq qabr-qo‘rg‘oni hisoblanadi. Bu yerdagi 
qabr-qo‘rg‘onlarning ustidan baland tuproq uyulib, atrofiga yirik 
toshlar terib chiqilgan. Bu yerdagi qabr-qo‘rg‘onlar bir qator 
joylashgan. Ularning mayitxonasi archa yog‘och bilan yopilgan. 
Marhumlar ma’lum kuzatuv buyumlari bilan birga qo‘shib ko‘milgan. 
Erkaklar qabrida temir xanjar, kamon o‘qi, jangavor bolta, ayollar qabrida 
oyna va taqinchoqlar saqlangan. Sopol buyumlar qo‘lda yasalib, sirtiga 
sodda naqshlar chizilgan. Buyumlar dumaloq tagli kosa, gorshok va 
novsimon ko‘zalardan iborat. Chorvadorlar uchun xos bo‘lgan kurujkalar 
ilgaksimon tutqichga ega. Sopol buyumlarning uchdan bir qismi 
kulolchilik charxida yasalgan. Bunday sopollar Farg‘ona vodiysining 
dehqonchilik markazlaridan keltirilgan bo‘lib, qo‘shni yashagan o‘troq va 
chorvador aholi o‘rtasida savdo aloqalaridan darak beradi. 
Farg‘ona vodiysining tog‘ oldi adirlarida ilk ko‘chmanchi 
chorvadorlarga oid Oqtom, So‘fon, Ko‘ngay va Dashti Asht qabriston- 
lari o‘rganilgan. Oqtomdagi dafn inshootlarining ko‘pchilik qismi 
kichik qabrlar. Go‘rlar uzunasiga bir qator joylashgan qabristonlar 
ham mavjud. Bu qabristonlarda 3 tadan 9 tagacha go‘rlarni o‘rin 
olgan. Go‘rlarda bittadan to‘rtagacha mayit ko‘milgan. Farg‘ona 
vodiysidagi qabrlar bir-biridan unchalik farq qilmaydi. 
Ko‘ngay qabristonida chuqur qabrdan tashqari ichkari tomoni 
tosh bilan terilgan yer osti xilxalari ham mavjud. So‘fon qabrlarining 
ustidan aylantirib tosh terib chiqilgan. Chorvadorlar qabrlaridan 
marhumlar bilan birga qo‘shib ko‘milgan qurol-yarog‘lar, zeb-ziynat 
buyumlari va sopol buyumlari topilgan. Tadqiqotchi olimlar Farg‘ona 
vodiysining tog‘ va tog‘ oldi hududida ko‘chmanchi chorvador 
qabilalarining saka xaumavarka guruhi yashagan, deb hisoblaydi. 
Ular amurgiya saklari tarkibiga kirgan bo‘lishi mumkin. 

---

157 
Mil. avv. VIII–V asrlarda ko‘chmanchi chorvador qabilalari orasida 
sinfiy jamiyat va harbiy-siyosiy tuzilmalar shakllanib, davlatchilik 
vujudga kelgan. Ularning shaharlari va ayrim podsholari to‘g‘risida 
aniq ma’lumotlar mavjud. Yozma manbalarda keltirib o‘tilgan 
chorvador qabilalar O‘rta Osiyoning ma’lum hududida yashab, 
o‘zlarining davlat boshqaruviga ega bo‘lganlar.