Mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti tarix fakulteti

2.2. O‘zbekistonda inson taraqqiyoti milliy maqsadlarini amalga oshirishning 
natijalari 
O‘tgan asrning 80-yillarida shakllanishni boshlagan inson taraqqiyoti 
konsepsiyasi yangi bosqichda rivojlanishni talqin eta boshladi, unga ko‘ra, aynan 
inson ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning asosiy maqsadi va harakatga keltiruvchi 
kuchi sifatida namoyon bo‘ladi. BMTning Taraqqiyot dasturida 1990 yili chop 
etilgan inson taraqqiyoti haqidagi dokladda ta’kidlanishicha, “Inson taraqqiyoti – 
bu hayotning barcha jabhalarida insonlarni yanada kengroq tanlov bilan ta’minlash 
jarayoni” sifatida yoritiladi. Inson taraqqiyoti konsepsiyasi, asosan, jamiyatning 
rivojlanishining asosiy maqsadi iqtisodiy o‘sish va yalpi ichki mahsulotni asosiy 
ko‘rsatkich sifatida qaragan “klassik” iqtisodiy nazariyalarining o‘rniga paydo 
bo‘ldi. 
Inson taraqqiyoti jarayoni – bu, markazida inson turuvchi, insonlarning faqat 
moddiy va iqtisodiy farovonligini oshirishga emas, balki imkoniyatlarini 
kengaytirishga qaratilgan jarayon. “Inson taraqqiyoti – bu kompleks ravishda 
iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy taraqqiyotga nazariyasi va metodologiyasidir. U 
axloqiy yoki falsafiy qarashlarni, iqtisodiy fanning aniq tahlilini, shuningdek, etnik 
va siyosiy masalalarning o‘ziga xos jihatlarini o‘z ichiga oladi”
64
. 
O‘zbekiston Respublikasi Birlashgan Milliy Tashkilotining Mingyillik 
deklarasiyasi doirasida o‘z milliy insonni rivojlantirish maqsadlarini belgilab 
olgach, ular ijrosini izchil ta’minlash yuzasidan amaliy ishlarga kirishdi. 
Eng avvalo, mamlakatda insonni rivojlantirish milliy maqsadlariga 
erishishning tashkiliy-huquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy asoslarini yaratish choralari 
64
Человеческое развитие. Учебник, под ред Сафаева С., ПРООН, УМЭД, 2011. С.12. 

---

50 
ko‘rildi. Milliy maqsadlarning sakkiz yo‘nalishi bo‘yicha 500 dan ortiq qonunlar va 
normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Mamlakat parlamenti tomonidan 100 dan 
ortiq xalqaro shartnomalar, shu jumladan, BMTning inson huquqlari va 
erkinliklariga oid oltita hujjati ratifikasiya qilindi. 
O‘zbekiston BMTning Mingyillik rivojlanish dasturining birinchi maqsadi –
15 yil ichida jahonda aholi o‘rtasida mutlaq kambag‘allik va ocharchilik darajasini 
ikki baravarga kamaytirish rejasi asosida o‘z milliy maqsadini aholi o‘rtasida kam 
ta’minlanganlik va to‘yib ovqatlanmaslikni kamaytirish tarzida belgiladi
65
. 
Mehnatga haq to‘lash tizimini takomillashtirish bo‘yicha uzoq muddatga 
mo‘ljallangan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi, yalpi ichki mahsulotning 
yuqori sur’atlarda barqaror o‘sib borishi, budjet sohasi xodimlarining ish haqi, 
pensiya, stipendiyalar va nafaqalar miqdorining muntazam qayta ko‘rib chiqilishi, 
ta’lim, sog‘liqni saqlash va ilm-fan sohalari xizmatchilarining mehnatini 
rag‘batlantirish, aholi turmush darajasini tubdan yaxshilashga qaratilgan boshqa 
chora-tadbirlar aholi turmush darajasi va turmush sifatini oshirishga xizmat 
qilmoqda. Mamlakatda aholi jon boshiga real pul daromadlari, ish haqi, pensiya, 
stipendiya va nafaqalar miqdori muttasil ortib bormoqda. Pul daromadlarining 
oshishi va aniq yo‘naltirilgan ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha amalga 
oshirilayotgan chora-tadbirlar aholi barcha qatlamlarining o‘rtacha daromadlarining 
o‘sib borishida muhim omil bo‘ldi. Bunda aholining turli guruhlari daromadlari 
darajasidagi tafovutni aks ettiradigan Jini koeffisiyenti 2010 – 2019 yillarda
0,30 % dan 0,40 % ga oshdi. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev bu xususda alohida 
ta’kidlaganidek, “Mamlakatda ijtimoiy adolat tamoyillarini mustahkamlash, 
aholining daromadlari va turmush sharoitida keskin tafovut bo‘lishiga yo‘l 
qo‘ymaslikka” katta e’tibor qaratilmoqda. Keyingi o‘n yilda O‘zbekistonda aholi 
daromadlari hajmi 8,1 barobar ortgan bir paytda, ish haqi, ijtimoiy ko‘makka muhtoj 
toifalarning daromadlari miqdorini jadal oshirish, ularni qo‘llab-quvvatlash va soliq 
65
Глобальный доклад о человеческом развитии«Реальное богатство народов: пути к развитию человека».- 
ПРООН, 2010 г. С. 22-23. 

---

51 
imtiyozlari berish hisobidan aholining eng past va eng yuqori daromadga ega 
bo‘lgan guruhlari o‘rtasidagi tafovut, boshqacha aytganda, daromadlardagi farq 
koeffisiyenti 21,1 barobardan 8,3 barobarga qisqardi. Mazkur koeffisiyent Mustaqil 
Davlatlar Hamdo‘stligi mamlakatlari va bir qator iqtisodiy rivojlangan davlatlar 
o‘rtasida eng past ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. 
Respublika aholisi yalpi daromadlarining o‘sishi bilan birga, uning pul 
omonatlari va jamg‘arma mablag‘lari ham barqaror ko‘paymoqda. Bu 
mablag‘larning xarajatlar tarkibidagi ulushi o‘sib, 1992 yildagi 11,8 % dan
2019 yilda 15,4 % ga yetdi. Oilalarning iste’mol xarajatlari makrotarkibi ham 
maqbullashib bormoqda: ularning oziq-ovqat mahsulotlari uchun xarajatlar ulushi 
barqarorlashib, xizmatlar uchun xarajatlar ulushi ortib bormoqda. Bunday holat 
iqtisodiy rivojlanib borayotgan davlatlar uchun xosdir. 
Ayni vaqtda iste’mol tarkibi ancha sifatli oziq-ovqat mahsulotlarini ko‘proq 
iste’mol qilish hisobidan o‘zgarmoqda. Bunda uglevodlarga boy oziq-ovqatlarni 
(birinchi navbatda, non va non mahsulotlarini) iste’mol qilishning barqarorlashgani 
muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mustaqillik yillarida aholi tomonidan iste’mol 
qilinayotgan oziq-ovqat mahsulotlarining soni, turi o‘nlab barobar oshdi. 
O‘zbekistonda mustaqillikka qadar aholi ehtiyojlarini ta’minlash uchun zarur 
bo‘lgan nooziq-ovqat mahsulotlarning katta qismi respublikamizda ishlab 
chiqarilmas, balki chetdan keltirilar edi. Jumladan, televizorlar, kir yuvish 
mashinalari, elektr changyutkichlar, yengil mashinalar 100,0 %, gazmollarning 
qariyb 40,0 %, barcha turdagi oyoq kiyim va boshqa shunga o‘xshash 
mahsulotlarning 30,0 % chetdan olinib kelinar edi
66
. 
Agar 2000 yilga qadar, o‘tish davrining obyektiv shart-sharoitlari tufayli 
aholining asosiy nooziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talabi va ta’minoti pasaygan 
bo‘lsa, so‘nggi o‘n yillikda bu boradagi ko‘rsatkichlarda barqaror o‘sish 
tendensiyasi kuzatilmoqda. 1991 – 2017 yillar davomida yurtimizda shaxsiy 
avtomobillar soni 2,4 barobar ko‘paydi. Shu vaqt mobaynida har 100 xonadonga 
66
М.М.Муҳаммедов. Ю.П.Урунбоева, “Аҳоли турмуш даражасини шакллантириш омиллари ва ошириш 
истиқболлари”, Самарқанд, “Зарафшон” – 2009, илмий-оммабоп рисола. 

---

52 
to‘g‘ri keladigan yengil avtomobillar soni ortib, 11,9 tadan 27,1 taga yetdi. Bu ham 
aholi farovonligi va moddiy salohiyati oshib borayotganini ko‘rsatadi. 
Aholining xarid qobiliyati, ya’ni uning oylik maosh va pensiya hisobidan eng 
zarur iste’mol mahsulotlarining sotib olish va xizmatlardan foydalanish 
imkoniyatlari aholining iste’mol tovarlariga bo‘lgan talab va ehtiyojlarining 
ta’minlanishi sezilarli darajada yaxshilanib borayotganini aks ettiradi. O‘rtacha 
oylik maosh xarid qobiliyatining o‘sish dinamikasi, minimal iste’mol savati bilan 
qiyoslaganda, hozirgi vaqtda 7,2 barobar oshdi
67
. 
Insonni rivojlantirish bo‘yicha O‘zbekistonning 2-milliy maqsadi boshlang‘ich 
va o‘rta ta’lim sifatini oshirishdir. 
O‘zbekistonda bolalarni boshlang‘ich ta’lim bilan qamrab olish 100,0 % ni 
tashkil etadi. Respublikada boshlang‘ich va o‘rta ta’lim tashkiliy va mazmun 
jihatidan o‘zaro uzviy bog‘liqdir. Har bir umumta’lim maktabi umumiy o‘rta 
ta’limning ikkala darajasida o‘qitishni olib boradi. Bu o‘rta ta’lim maktablarini 
bitirgan o‘quvchilarni to‘la hisobga olishni ta’minlaydi
68
. 
O‘zbekistonda maktab ta’limidan foydalanish imkoniyati faqat uning bepulligi 
bilangina emas, balki o‘z ona tilida ta’lim olish, shuningdek, o‘quvchilar qatnashlari 
uchun maktablarning yetarliligi va oqilona joylashtirilganligi bilan ham 
ta’minlanadi. 
Mamlakatda 9,8 mingta kunduzgi ta’lim muassasalari (shu jumladan, 
shaharlarda 2100 ta va qishloqlarda 7700 ta) ishlab turibdi. Umumta’lim 
maktablarida 4,9 million nafaridan ko‘proq o‘quvchi ta’lim olmoqda. Bu ta’lim 
muassasalarida 437,6 ming nafar o‘qituvchi ishlaydi. Bolalarning barcha toifalari 
uchun maktab ta’limidan foydalanish imkoniyati, shuningdek, maxsus ta’lim 
muassasalari (yordamchi maktablar) mavjudligi bilan ham ta’minlanadi. Bu 
maktablarda jismoniy va psixologik rivojlanishda orqada qolayotgan bolalar 
67
М.М.Муҳаммедов. Ю.П.Урунбоева, “Аҳоли турмуш даражасини шакллантириш омиллари ва ошириш 
истиқболлари”, Самарқанд, “Зарафшон” – 2009, илмий-оммабоп рисола. 
68
Ўзбекистон Республикаси биринчи Президенти И.А.Каримовнинг БМТ Бош Ассамблеясининг Минг 
йиллик ривожланиш мақсадларига бағишланган олий даражадаги ялпи мажлисдаги нутқи. – Т.: “Ўзбекистон”, 
2010. 

---

53 
o‘qitiladi. Jismoniy nuqsonlarga ega va zaif bolalarni o‘qitish va salomatliklarini 
tiklash sanatoriy-internat turidagi maktablarda amalda oshiriladi. 
2009 yildan e’tiboran, o‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi majburiy hisoblanadi, 
lekin umumiy o‘rta ta’lim maktabini tugallagan o‘quvchilar akademik litsey yoki 
kasb-hunar kollejida ta’limni davom ettirishni ixtiyoriy ravishda tanlash huquqiga 
egadirlar. Akademik liseylar va kasb-hunar kollejlari o‘rta maxsus, kasb-hunar 
ta’lim berish bilan bir qatorda, uzluksiz ta’limning navbatdagi bosqichlarida 
ta’limlarini davom ettirish yoki egallagan ixtisosliklari va kasblari bo‘yicha mehnat 
faoliyati bilan shug‘ullanish teng huquqini ham beradi. 
O‘rta-maxsus, kasb-hunar tizimida 2009 / 2010 – o‘quv yilida 1368 ta kasb-
hunar kolleji va 139 akademik litsey bo‘lib, ularda 1,5 million nafar o‘quvchi ta’lim 
oldi. Mazkur tizimda 108925 ta o‘qituvchi va ishlab chiqarish ta’limi ustasi, shu 
jumladan, 95 nafar fan doktori va 1185 fan nomzodi ishlaydi. 1998 – 2009 yillar 
davomida tizimdagi 103,0 ming nafardan ko‘proq o‘qituvchilar va ishlab chiqarish 
ustalari o‘z malakalarini oshirdilar. Ulardan 1170 nafari Yaponiya, Janubiy Koreya, 
Germaniya va boshqa davlatlarda malakalarini oshirib qaytdilar
69
. 
Mamlakatning oliy ta’lim muassasalari hozirgi vaqtda yiliga tanlov (test) 
asosida o‘rtacha 60 ming nafar talabani qabul qiladi. 2009 / 2010 – o‘quv yilida oliy 
ta’lim tizimida 286,2 ming nafar talaba, shu jumladan, bakalavriat tizimida – 
ta’limning 253 yo‘nalishi bo‘yicha 274730 nafar hamda magistratura tizimida
719 ixtisoslik bo‘yicha 11492 nafar talaba ta’lim oldi. Oliy o‘quv yurtlarida
23,1 ming nafar pedagoglar, shu jumladan, 7238 nafar fan nomzodlari va 1588 nafar 
fan doktorlari ishlaydi. 
2020 – 2021 o‘quv yili uchun qabul jarayoni va kirish imtihonlariga oid 
quyidagilar belgilandi: 
69
Абдимўминов О.Б. Ўзбекистон ва БМТ: таълим соҳасидаги ҳамкорликнинг янги қирралари / 
Ўзбекистонда барқарор ривожланиш контекстида ижтимоий ўзгаришларнинг истиқболлари: Республика 
илмий семинари материаллари. – Тошкент, 2014. – Б. 265–270. 

---

54 
 Abituriyentlar hujjatlarni davlat xizmatlari markazlari (belgilangan 
hududlarda), Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali (barcha hududlarda) va 
Davlat test markazining rasmiy veb-sayti orqali topshirishlari mumkin bo‘ldi. 
 Abituriyentlarga test sinovi topshiriladigan fanlar majmuasi hamda ketma-
ketligi bir xil bo‘lgan beshtagacha bakalavriat ta'lim yo‘nalishi bo‘yicha tanlovda 
ishtirok etish huquqi berildi. 
 2020 – 2021 o‘quv yili uchun oliy ta’lim muassasalariga qabul kvotalari 
tasdiqlandi. 
 Bakalavriatning kunduzgi ta’lim shakliga 103 575 nafar, sirtqi ta’lim shakliga 
31 350 nafar, kechki ta’lim shakliga 5 025 nafar talaba qabul qilindi. 
 Joriy yilgi magistratura uchun qabul kvotasi – 10 425 nafar talaba qabul 
qilindi. 
 Kirish test sinovlari abituriyent tanlagan bakalavriat ta’lim yo‘nalishiga mos 
ikkita fandan o‘tkazildi. 
 Xotin-qizlar uchun bakalavriatning kunduzgi ta'lim shakli bo‘yicha umumiy 
davlat granti asosidagi qabul ko‘rsatkichlariga nisbatan qo‘shimcha 4 foizli davlat 
granti asosidagi qabul ko‘rsatkichlari ajratiladi. Bu grantlar Mahalla va oilani 
qo‘llab-quvvatlash vazirligi tomonidan beriladigan tavsiyanoma asosida berildi. 
*** 
2011 yilning yanvar oyida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 
“BMT Ming yillik maqsadlarini O‘zbekistonda amalga oshirish bo‘yicha 
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” maxsus qaror qabul qildi. Unda 
O‘zbekistonda BMT Ming yillik rivojlanish maqsadlariga muvofiq, aholi turmush 
darajasi va sifatini izchillik bilan ko‘tarish uchun zarur bo‘lgan qo‘shimcha 
choralarni amalga oshirish maqsadida vazirliklar, idoralar, hokimiyatning markaziy 
va mahalliy organlarining mamlakatda inson salohiyatini muttasil rivojlanishini 
ta’minlashga qaratilgan kompleks harakat dasturi belgilangan
70
. 
70
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2011 йил 26 январдаги 21-сон “Ўзбекистонда 
БМТнинг Минг йиллик ривожланиш мақсадларини амалга ошириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар 
тўғрисида”ги қарори. // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. 2011 йил. 4-5-сон. 35-модда. 

---

55