375
eng kichik parallelepiped kristallning eng kichik katagi yoki elementar yacheykasi deyiladi (208 - rasm).
Barcha elementar yacheykalarning xajmi V o = a [ b • s ] ga teng bo’ladi. Kristall panjarasida atomlarning markazlari joylashgan nuqtalar - tugunlar, ular orasidagi soha tugunlararo soua deb ataladi.
- rasm. Elementar yacheykaning asosiy parametrlari
Elementar yacheykani tavsiflash uchun, umumiy xolda oltita kattalikni kiritish zarur: elementar yacheykaning uch kirrasi (a, b, s) va ular orasidagi uchta burchaklar (a , r , u). Bu kattaliklar elementar yacheykaning parametrlari, a, b, s kesmalarni esa, uts birliklari deb atashadi.
Fakat tugunlarida atomlar bulgan elementar yacheykani - oddiy elementar yacheyka deb ataladi.
CHukkilaridan tashkari, boshka nuqtalarida atomlar joylashgan elementar yacheykalar uch xil bo’ladi: xajm buyicha markazlashgan panjara (1), tomonlari markazlashgan panjara (2) va asoslari markazlashgan panjara (3) (209 - rasm).
2
-rasm.Elementar yacheykalarning turlari
376
- rasmda bir-biriga yondashtirilgan ikkita Brave panjarasi
dan xosil bulgan panjara keltirilgan. Bu ikkita Brave panjarasi a, b translyasiya vektorlaridan iborat. Bunday umumiy kurinishdagi panjara asosli panjara deb ataladi va ular asosan olmos va yarim utkazgichlar kristallarida uchraydi.
210-rasm. Bir - biriga yondashtirilgan Brave panjaralari
Panjaraning istalgan tuguni xolatini tanlangan koordinata boshiga nisbatan, uning uchta koordinatasi x, y, z, bilan aniklanadi (211 - rasm).
Z
U
211 - rasm. Panjaraningtuguni^olati
Bu koordinatalarni kuyidagicha ifodalash mumkin:
x = ta, y = nb, z = pc
377
bu erda a, b, c - panjara parametrlari, m, n, p - butun sonlar.
Agarda uzunlik ulchovi birligi sifatida panjara parametrlari olinsa, u xolda tugunning koordinatalari oddiy m, n, p sonlardan iborat bo’ladi. Bu sonlar tugunlar indekslari deb ataladi va kuyidagicha belgilanadi [[mnp]]. Manfiy indekslar bulgan xolda
minus ishoralari indekslar ustiga kuyiladi 213 .
Kristalldagi yunalishlarni ifodalash uchun koordinata boshidan utgan to’g’ri chizik olinadi (212 - rasm).
- rasm. Kristall panjaraning yunalishlari
Kristall yunalishlari kuyidagicha belgilanadi [mnp].
Kristall panjara tekisliklarini panjara ukini kesib utadigan uchta A, V, S kesmalar orkali ifodalanadi. A, V, S uk birliklarining teskari kiymatlari olinadi: 1A, 1B, 1C. ^andaydir D umumiy
D g D D
n = —, k = —, I = — butun A B C
kursatkich tanlangandan sung n = —, k = —, I = — butun sonlar
A
tekislik indekslari sifatida kabul kilinadi va kuyidagicha belgilanadi (hk £).
- §. Kristall tizimlari
Kristall panjaraning tuzilishi uning izotropik va anizotropik xossalarini takozo kiladi: izotropiya kristallning barcha yunalishlarining xar bir nuqtasida fizik xossalari bir xil bulishini, anizotropiya esa, kristallning xossalari turli yunalishlarda turlicha bulishligini bildiradi.
378
Sodda panjaralar simmetriyasi 7 - ta kristall tizimiga (singoniyaga) bulinadi. Aslida, kristall tizimlarga ajratish, Brave panjarasi ega bulgan turli tartibli simmetriya uklarining soni buyicha bajariladi. Fazoviy panjara simmetriyasi panjara asosiy parallelepipedining simmetriyasi bilan xamma vakt xam mos tushavermaydi. Ammo, geksagonal panjaradan boshka, xar kanday sodda panjarada, barcha simmetriya elementlariga ega bulgan parallelepipedni ajratib olish mumkin. Bunday parallelepipedlarning eng kichigi Brave parallelepipedi deyiladi, ular 6 xil kurinishga ega. Bularga geksagonal panjara kushilsa, 7 - ta asosiy kristall tizimlari xosil bo’ladi.
Bu kristall tizimlarini qisqacha tariflaymiz.
Kubik tizim.
Bu tizimga uch xil panjara: sodda, xajm buyicha markazlashgan, yonlari markazlashgan kubik panjaralar kiradi. YAgona fazoviy parametr Brave kubi kirrasining a uzunligidir.
Tetragonal yoki kvadratik tizim
Brave parallelepipedi asosi kvadrat bulgan to’g’ri prizmadir. Bu tizimga sodda va xajm buyicha markazlashgan panjaralar kiradi. Tetragonal panjaraning ikkita parametri bor: kvadrat asosi kirrasining a uzunligi va parallelepipedning s balandligi.
G eksagonal tizim
Bu tizimning asosini muntazam olti kirrali prizma tashkil kiladi. Uning asosiy parametrlari - prizma asosi tomonining a uzunligi va prizmaning s balandligidan iborat.
Romboedrik tizim
Brave parallelepipedi romboedr shaklga ega. Bu tizimning yagona panjarasi tomonlari bir xil romblardan iborat sodda panjaradir. Uning ikki parametri bor: romb kirrasining a uzunligi va kirralar orasidagi a burchak.
Rombik va ortogonal tizim
Brave parallelepipedi to’g’ri burchakli bulib, uning uchta kiymati
a, b, c kirralarining uzunliklari panjaraning parametrlari bulib xizmat kiladi. Bu tizimda Brave panjarasining 4 xili: sodda, xajm
379
buyicha markazlashgan, tomonlari markazlashgan va asoslari markazlashgan panjaralar mavjud.
Monoklin tizim
Brave parallelepipedi - to’g’ri parallelepipeddan iborat. Uning asosi parallelogramdan iborat bo’ladi. Monoklin panjaraning 4 xil parametrlari bor: Brave parallelepipedi kirralarining a, b, s uzunliklari va ulardan ikkitasi orasidagi burchak.
Triklin tizim
Bu tizimning panjaralari fakat sodda panjaralardir. Brave parallelepipedi ixtiyoriy shaklda bulishi mumkin. Panjaraning parametrlari kuyidagilardan iborat: Brave parallelepipedi kirralarining a, b, s uzunliklari va ular orasidagi a, f3, u burchaklar.
- §. Erkin atomlarning energetik sat^lari
Atomda elektronning xolati turtta kvant soni bilan aniklanadi: n - bosh kvant soni, I - orbital, m, - magnit va G - spin kvant sonlari.
Vodorod atomida bosh kvant soni atomning statsionar xolatdagi energiyasini E(n) belgilaydi:
E (n) = -R, (124.1)
n2
bu erda R = 13,6 eV - Ridberg universal doimiysi, ajratilgan vodorod atomi potensial urasining chukurligini belgilaydi.
Orbital kvant soni , elektronning impulsi - xarakat mikdorining orbital momentini belgilaydi:
r, = JL^e(e +1), (124.2)
U
, - kvant soni kuyidagi butun sonli n - ta kiymatlarni kabul kiladi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
