Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti g. Tulenova, D. Sagdullaeva

136
 
alohida-alohida olingan, bir-biri bilan bog'lanmagan hodisalarni ifodalasa, 
tajribagacha bo'lgan aprior bilimlar esa hodisalar o'rtasidagi umumiy sababiy va 
zaruriy bog'lanishlarni, ya'ni qonuniyatlarni ifodalaydi. 
Dunyo qonunlarining ob'ektiv xususiyatga ega ekanligini Kant mutlaqo tan 
olmaydi. Uning fikriga ko'ra, kishilarning idroki tabiatga qonunlar ato qiladi, 
shuning uchun ham inson aqlli tabiatga moslashishi kerak emas, balki tabiat inson 
aqliga moslashishi lozim. 
Kantning falsafa taraqqiyotidagi xizmatlaridan biri shu bo'ladiki, u 
keyinchalik Gegel tomonidan dialektikani yaratishda asos bo'lib xizmat qilgan 
antinomiyalarni ko'rsatib o'tdi. 
Kantning ta'limotiga ko'ra, inson aqli tabiatan antinomiyalidir, ya'ni 
ziddiyatlarda ikkilanuvchidir. Shuning uchun qarama-qarshi fikrlarni bab-baravar 
isbotlash yo'li bilan asoslab berish mumkin. Masalan, olam ham nihoyalidir va 
ham chegaralari yo'qdir. Bo'linmas zarrachalar (atomlar) bor va bunday zararlar 
yo'q va hokazo. Uningcha, bu ziddiyatlar har qanday holda faqat zoxiriydir. 
Kant axloq masalalariga ham katta e'tibor berdi. Uning nuqtai nazaricha, 
jamiyatdagi har bir kishining xulq-atvori, irodasi ob'ektiv reallikdan tamomila 
ajralgan va o'zgarmasdir. Aqlning asosi esa kishilar ongidagi o'zgarmas amir 
farmondir. 
Kant mutlaq buyruqni (qat'iy imperativ) etikaning asosiy qonuni deb e'lon 
qildi. Bu buyruq uningcha, xatti-harakatning mazmuniga mutlaqo bog'liq 
bo'lmagan holda xulq-atvorning yalpi umumiy qonuni bo'la oladigan qoidaga amal 
qilishini talab etadi. 
Kantning jamiyat hayotining tarixiy jarayonida antogonizmlarning roli, 
abadiy tinchlikni barqaror qilishda turli davlatlar uchun o'zaro foydali aloqalarni 
rivojlantirish haqidagi ta'limoti falsafaning keyingi rivojlanishiga g'oyat katta ta'sir 
ko'rsatdi. 
Iogann Gotlib Fixte (1762-1814 yy.). Nemis sub'ektiv idealizmining yirik 
namoyondasi Kantning «narsa o'zida» haqidagi ta'limotini uloqtirib tashlab, bilish 

---