Muqaddima

OQSILLAR ALMASHINUVI 
Organik moddalar orasida oqsillar yetakchi o
s
ringa ega. Hujayra quruq moddasining 
yarmidan ko‗pi oqsllarga to
‘
g
‘
ri keladi. Tirik organizmda muttasil ravishda ro
‘
y 
beradigan moddalar almashinuvi turli biokimyoviy reaksiyalar natijasidir. Bu 
reaksiyalaraing hammasi maxsus oqsillar — fermentlarga bog‘liq, Skelet, yurak va silliq 
muskullarning qisqarishi ham aktin va miozin oqsillarining o
‘
zaro aloqadorligi 
natijasidir. Mana shu ikki misolning o‗zi oqsillarning biologik jihatdan naqadar katta 
ahamiyatga ega ekanini ko
‘
rsatadi. 
Oqsillar yoki proteinlar plastik va energetik ahamiyatga ega. Oqsillarning plastik 
ahamiyati shundaki, ular hujayralarning zarur tarldbiy qismi bo`lib, turli tuzilmalarni 
hosil qilishga sarflanadi. organizmda oqsillar uzluksiz ravishda parchalanib va qayta 
sintezlanib turadi. Oqsillarning turli a‘zolarda yangilanish tezligi har xil. 
Jigar, ichak shilliq pardasi va qon plazmasidagi oqsillar juda tez yangilanadi, muskul, 
teri, pay, tog
‘
ay, suyaklarda bu jarayon ancha sekin kechadi. Oqsillarning energetik 
ahamiyati shundan iboratki, ular parchalanganda organizm ajraladigan energiyadan hayot 
faoliyatida foydalanadi. 
AZOT MUVOZANATI 
Oqsillar yog‘lar va uglevodlardan tarkibidagi azot bilan farq qiladi. Bu farq oqsillar 
almashinuvini. o
‘
rganishda qulay. Oqsillar almashinuvning natijasini azot muvozanatidan 
bilish mumkin. Organizmga ovqat bilan tushganda va siydik, ter bilan ajraladigan azot 
miqdorlari nisbati azot balansi deb ataladi. 
Organizm ovqat bilan tushgan azotning hammasini o'zlashtira olmaydi. Azotning bir 
qismi axlat bilan chiqib ketadi. Shu sababli, organizmga tushgan va o
‘
zlashtirilgan 
azotning haqiqiy miqdorini aniqlash uchun ovqatdagi azot miqdoridan axlatdagi azot 
miqdorini ajratish zarur. Oqsildagi azot miqdori o
‘
rtacha hisobda 16%. Demak< 6,25 g 
oqsilda 1 g azot bor. Topilgan azot miqdorini 6,25 ga ko‗paytirib, oqsil miqdorini 
aniqlash mumkin. Ovqat oqsillari tarkibida organizmga tushgan azot mnqdori bilan 
organizmdan chiqarilgan azot miqdori o
`
rtasida malum aloqadorlik bor. Odatda katta 
yoshli sog`lom odamning orga- nizmidan chiqariladigan azot miqdori qabul qilinganazot 
miqdoriga teng bo`ladi. Bu azot muvozanati deyiladi. Ovqat bilan qabul qilinadigan 
miqdor oshsa, organizmdan chiqarib tashlanadigan azot miqdori ham ortadi, azot 
muvozanati ancha yuqori pog‘onada saqlanadi. Organizmda azot zaforirasi deyarli yo
‘
q. 
Keragidan ortiqcha qabul qilingan oqsillar energiya manbai sifatida sarflanadi. 
Organizmga tushgan azot miqdorining chiqarib tashlanadigan azot miqdoridan ko
‘
p 
bo`lishi musbat azot muvozanati deyiladi. Aksincha, chiqarib tashlangan azot 
miqdorining organizmga tushgan azot miqdoridan ko‗p bcf lishi manfiy azot muvozanati 
deyiladi. 
Tana massasining oshishi (o
`
sayotgan organizmlarda, uzoq davom etgah va ozib 
ketishga olib kelgan kasalliklardan tuzalayotgan davrda, homiladorlik davrida) odatda 

---

211 
musbat azot muvozanatga olib keladi. Bunda organizmda oqsil sintezlash jarayoni 
ularning parchalanishidan tezroq kechadi. 
Azot organizmda saqlanib qoladi. 
Oqsil yetishmovchiligi (ovqatda oqsillar miqdorining kam bolishi yoki chala, biologik 
qimmatga ega bo`lmagan oqsillarni iste‘mal qilish) oqsillarni o
‘
zlashtira olmaslik — 
manfiy azot muvozanatiga olib keladi. Yog
‘
va uglevodlaml yetarli miqdorda istemol 
qilish organizmni azot yo
‘
qotishdan saqlab qolmaydi, ammo uglevodlarga boy ovqat 
qabul qilish yo
‘
qotilayotgan azot miqdorini 3—3,5 baravar kamaytiradi. 
Oqsilsiz ovqat qabul qilish bir kechayu kunduzda kamida tananing 1 kg vazni 0,028 
xisobida olganda — 0,075 g azot yo
‘
qotishga olib keladi. 
Surunkali oqsil yetishmovchiligi awalo organizmning yuqumli kasalliklarga qarshi 
chidamliligini susaytiradi. Bundan tashqari, endokrin bezlar faaliyati buziladi. 
Gipofizning oldingi bo‗lagidan gormon ishlab chiqarish, buyак usti bezlaridan adrenalin 
ajralishi kamayadi, markaziy nerv tizimi faoliyatlari shikastlanadi. 
OVQAT OQSILLARNNING AMINOKISLOTALAR TARKIBI. 
OQSILLARNING BIOLOGIK QIYMATI 
Organizmda oqsillarning me‘yorda almashfnuvi va sintezlanish uchun ovqat bilan 
turli xildagi aminokislotalar tushib turishi shart. Oziq moddalar tarkibidagi oqsillar 20 ta 
aminokislotadan tuzilgan. Bulardan 12 tasi organizmda boshqa aminokislotalardan 
sintezlanadi va almashtirsa bo`ladigan aminokislotalarni tashkil qiladi, 8ta 
aminokislotalar organizmda sintezlamnaydi, ovqat bilan tayyor holda qabul qilinishi 
kerak, shuning uchun ular almashtirib bo`lmaydigan aminokislotalar deyiladi. 
Almashtirib bo`lmaydigan aminokislotalardan birortasi ovqatda bo‗lmasa yoki yetarli 
bolmasa, organizmda oqsil sintezi jiddiy buziladi, manfiy azot muvozanati ro
`
y beradi. 
Odam uchun almashtirib bo‗lmaydigan aminokislotalarga kesin izoleysin, valin, 
metionin, lizin, treonin, fenilalanin va triptofan kiradi. 
Oqsillaming aminokislotalar tarkibi har xil bo`lganidan organizmning sintetik ehtiyoji 
uchun oqsillardan foydalanish imkoniyati ham har xil. Shu munosabat bilan ovqat 
oqsillarining biologik qiymati degan, tushuncha joriy qilingan, Aminokislotalar tarkibi 
bilan odam oqsillariga yaqin oqsillardan organizmning o
‘
ziga xos oqsillami sintezlashi 
oson va samarali bo`ladi. Odam uchun bunday oqsillarni biologik qimmati katta. 
Shuning uchun ular toia qimmatli oqsillar deyiladi. Toia qimmatli oqsillar go
‘
sht
?
tuxum, 
baliq sut oqsillari. 
Almashtirib bo‗hmydigan aminokislotalarda bittasi yoki bir nechtasi qaysi oqsilda 
kam bo"Isa u chala qimmatli oqsil hisoblanadi Sunday oqsil organizmning oqsilga 
ehtiyojini ta‘minlay olmaydi 
Chala qimmatli oqsiMarga jelatina. zein (makkajo‗xori oqsili) gliadin ( bug'doy 
oqsili), gordein (arpa oqsili) kiradi 
Oqsilga bo`lgan ehtiyoj odamning yoshi jinsi, kasbi, turar joyining iqlimi va boshqa 
omillarga bog`liq boladi. 
Sobiq SSSR va chet eilarda o
‘
tkazilgan tadqiqotlar katta odam kuniga 55—60 g oqsil 
iste‘mol qilganda organizmida azot muvozanati saqlanishi mumkinligini ko'rsatdi. Shu 
miqdorda oqsil iste‘mol qilishni Jahon sogliqni saqlash tashkiloti (VOZ) mutaxassislari 
xavfsiz miqdor, deb hisoblashadi. Ammo, stress (iztirob chekish) holatida, bemorda, 
og‗ir jismoniy ish bajarganda oqsilga bo`lgan talab ortib, 55—60 g oqsil ham 
organizmning ehtiyojini tola qondira olmasligi mumkin. Shuning uchun oqsilning eng 

---

212 
ma‘qul miqdori kuniga kamida 85—90 g bolishi kerak. Bunda katta yoshli odam 
organizmining oqsilga bo`lgan o
‘
rtacha ehtiyoji 90—100 g, deb belgilangan edi. Iste‘mol 
qilinadigan oqsillarning 30% ini hayvon oqsillari tashkil qilish kerak. 
OQSILLAR ALMASfflNUVWING BOSHQARILISHI 
Oqsillar almashinuvini bir guruh gormonlar amalga oshiradi. 
Gipofizning somatotrop garment organizmning o‗sish vaqtida a
?
zo va to'qimalar 
massasining ko'payishini ta‘minlaydi. Katta odamlarda u oqsil sintezini ta‘minlaydi. Bu 
gormon ta‘sirida aminokislotalar uchun hujayralar membranasining olkazuvchanigi 
oshadi, to
‘
qimalardagi proteolitik fermentlar — katepsinlarning faolligi kamayadi. 
Qalqonsimon bez gormonlari — tiroksin va triyodtironin oqsillar almashinuviga 
jiddiv ta‘sir ko‗rsatadi. Malum konsentratsiyada bu gormonlar oqsil sintezini faollab, 
a‘zolarning o
‘
sishi, rivojlanishini ta‘minlaydi Buyrak usti bezi gormonlari — 
glyukokortikoidlar to'qimalarda oqsil parchalanishini tezlashtiradi. Jigarda esa bu 
gormonlar oqsil sintezini kuchaytiradi. 
YOG‗LAR ALMASHINUVI 
Yog
‘
va lipoidlar (yog‘simon moddalar — fosfatidlar,sterindar, serebrozidlar va 
boshqalar) o
‘
zlarining fizikaviy- kimvoviy xossalari asosida bir guruhni tashkil qiladi, 
ular suvda erimaydi, ammo organik erituvchilarda eriydi (efir, spirt, benzol va 
boshqalarda). Bu moddalar plastik material va energiya manbai sifatida almashinuvda 
katta ahamiyatga ega. 
Lipidlarning plastik roh ularning hujayra membranasining tarkibida ekanligida, 
Membranalarning ko
‘
pgina xossalari lipidlarga bog`liq. Yog larning energetik roli juda 
katta. 1 t yog` oksidlanganda ajraladigan energiya miqdori 1 g, uglevod yoki 1 g oqsil 
oksidlanganda ajraladigan energiya miqdoridan 2 haravar ko
‘
p- 
Hayvonlarning organizmnda uchraydigan yoglar palmitin, stearin, olein va boshqa 
yog‘ kislotalarning uchglitseridlaridir. 
Organizmdagi yog‘ning ko
‘
p qismi yog‘ to'qimasida boladi. Hujayra tuzilmalarnning 
tarkibida ham ozroq yog` bor. 
Odam organizmidagj yoglarning umumiy miqdori keng miqyosda o‗zgarib turadi va 
o
‘
rta hisobda gavda massasining 10-20% ini tashkil etadi, patologik semirishda esa 50% 
gacha yetishi mumkin. Ovqat bilan iste‘mol qflingan yog
‘
ingichka ichakda yog‘ 
kisiotalariga va glitseringa parchalanadi. Ichakning epitelial hujayralarida so'rilgan yog` 
kislotalari va glitserindan neytral yog` qayta sintezlanadi. Uning zarrachalari oqsil va 
fosfolipid, xolesterindan tuzilgan juda yupqa qobiq bilan qoplanib, xilomikronlar 
shaklida limfa orqali qonga tushadi. Qondagi yog
‘
to
‘
qimalarda asosan energiya manbayi 
sifatida sarflanadi. Yog
‘
almashinuvi ayniqsa uglevodalar almashinuviga bog‘liq. 
Ugdevodlarni ko
‘
p istemol qilish ularning yog
‘
ga aylanishiga va semirib ketishga olib 
keladi. 
Neytral yoglar bir-biridan tarkibidagi yog
‘
kislotalar bilan farq qiladi. 
Asosan to
‘
ymgan yog
‘
kislotalarga ega bo`lgan uchglitseridiamin — hayvon 
yoglarining — erish harorati nisbatan yuqori, xona haroratida ular qattiq holda bo`ladi. 
Suyuq yoglarda (o
‘
simlik moylarida) to
‘
yinmagan kislotalar bor. Bu kislotalar, chunonchi 
linol, linolen va araxidon kislotalar almashtirib bolmaydigan ovqat omillarga kiradi va 
tayyor holda iste‘mol qilinishlari zarur. Shuning uchun ular vitamin F ham deyiladi. 
Yoglarda vitamin A, E, D. К lar eriydi, yoglar bu vitaminlarning o
‘
zlashtirilishini 

---

213 
osonlashtiradi. Yoglar bilan organizmga bir qator biologak qimmati yuqori moddalar, 
masalan, fosfatidlar, to
‘
yinmagan yog
‘
kislotalari sterinlar, tokoferollar va boshqalar 
tushadi. Bu moddalarning fiziologik ahamiyati juda katta. Ular hujayra tuzilishlari 
tarkibiga, jumladan hujayra membranalari, yadro moddasi va protoplazma tarkibiga 
kiradi. Nerv to'qimasi ayniqsa fosfatidlarga boy. Sterinlarning, xususan xolesterinning 
fiziologik ahamiyati g‘oyatda muhim. Buyrak usti bezining po‗stloq qavati gormonlari, 
jinsiy gormonlar, o
‘
t kislotalari xolesterindan hosil bo`ladi. Vitamin P ham sterinlarga 
kiradi. Yoglar ovqat ta‘mini yaxshilab, sifatli qiladi. 
Yoglar tarkida va, yogli masalliqlarda almashtirib bo'lmaydigan omillar bor, Shuning 
uchun ovqatda yog
‘
yetarli bo`lmasa, jigarda, buyraklarda, miyada degenerativ 
o
‘
zgarishlar ro
‘
y beradi, MNT faoliyati buziladi, immunitet pasayadi hayvonlarning umri 
qisqaradi. 
Hozirgi vaqtda kundalik ovqat tarkibidagi yog
‘
larning eng kam miqdori ovqatdagi 
umumiy kaloriyaning 10% idan kam bo`lmasligi kerak, degan fikr bor. Katta yoshli 
odamning yoglarga bo`lgan o
‘
rtacha kundalik ehtiyoji 80—100 g. Shu jumladan o
‘
simlik 
yog
‘
lari 25-30 g va to'yinmagan yog
‘
kislotalar miqdori 3-6 g bo`lishi kerak. 
Xolestsrin 1 g, fosfolipidlar 5 g |bolsa kifoya. 
Kundalik energiya ehtiyojining 33%-yoglar hisobiga qondirilshi kerak. Yoglarga 
bo`lgan talab iqlimga qarab o'zgaradi. Shimoliv iqlim hududlarida ovqat tarkibidagi 
yog
‘
lar energiyaga bo`lgan ehtiyojning 38—40% ni, o
‘
rta hududlarda 33%, janubiy 
hududlarda esa 27—28% bo`lishi maqsadga muvofiqdir.