Muqaddima

MUSKUL QISQARISHINING MEXANIZMI 
 
Hamma sarkomerlarda miozin iplarni aktin iplar bilan birlashtirib turadigan 
ko‘ndalang ko‘prikchalar bor. Muskul tolasi qisqarganda miozin va aktin iplar kalta 
bo`lmaydi, biri ikkinchisi ustida ―sirg‘ana‖ boshlaydi: aktin iplar miozinn iplar orasiga 
sirg‘anib kiradi, natijada I disklar kaltalashadi. A disklarning uzunligi o‘zgarmaydi. Bir-
biriga ulangan sarkomerlarning har qaysisining bo‘yi taxminan 30% kamayadi, tola ham 
kaltalashadi. 

---

29 
10-
расм. Кўндаланг кўприкчаларнинг мускул қисқаришидаги 
иштироки. 
Aktin iplar ko‘ndalang ko‘prikchalarning harakatlari 
tufayli miozin iplar oralig‘iga sirg‘anib kiradi. Miozin 
iplar shoxlanib, har qaysisi taxminan 150 miozin 
molekulasidan tashkil topgan ko‘p boshchalarni hosil 
qiladi. Bu boshchalar miozin ipning o‘siqlari bo`lib, uni 
qisqarish vaqtida atrofdagi aktin iplar bilan bog‘lab turadi 
(10rasm). Ko‘ndalang ko‘prikchalarning boshchalari 
eshkaksimon harakat qilib, aktin iplarnni miozin iplar 
oralig‘iga 
siljitadi. 
Ko‘prikchalar 
harakatlarining 
amplitudasi 
20 
nm, 
chastotasi 
sekundiga 
5-50 
tebranishdan ibborat. Har qaysi ko‘prikcha goh aktin 
ipiga ulanib, uni tortadi, goh undan uzilib, yana birikish 
imkoniyatini tug‘diradigan sharoitni ―kutib‖ turadi. 
Ko‘prikchalar asinxron ravishda harakatlansada, ular jida ko‘p bo`lganidan vujudga 
keladigan tortish kuchi qisqsrish davomida bir me‘yorda saqlanadi. 
Tinch holatda ko‘prikcha energiyaga boyiydi, ammo aktin ipi bilan bbirika olmaydi, 
ular o‘rtasida joylashgan troponin globulasi (zarrachasi) bilan birikkan tropomiozin ipi 
bunga halaqit beradi. Muskul faollashganda uning mioplazmasida erkin kalsiy ionlari 
paydo bo`ladi. Bu ionlarga juda ―o‘ch‖ bo`lgan troponin kalsiy bilan birikib, o‘z 
konformatsiyasini (shaklini) o‘zgartiradi va tropomiozin ipini surib, ko‘ndalang 
ko‘prikchalarning aktin iplari bilan birikishiga imkoniyat tug‘diradi. Birikish natijasida 
ko‘prikchaning konformatsiyasi keskin o‘zgaradi, uning boshchasi egiladi, aktin ipi bir 
qadar (20 nm ga) suriladi. Bu harakat uchun sarflangan energiya fosforillangan 
aktomiozin tarkibidagi makroergik fosfat bog‘lanish hisobidan ajraladi. ATF-aza 
aktivligiga ega bo`lgan aktomiozin makroergik fosfatlar parchalanishini ta‘minlaydi. 
Bundan keyin aktin va miozin iplar atrofida Ca
2+
miqdori kamayishi tufayli 
tropomiozin troponindan ajraladi va ko‘ndalang ko‘prikcha bilan aktin ipi o‘rtasida yana 
to‘siq bo`lib qoladi. Miozin ATF hisobiga fosforillanadi. ATF faqat miozinni energiyaga 
boyitish uchun emas, balki iplarni bir-biridan vaqtincha ajratish uchun zarur bo`lgan 
modda. Bu ajralish muskulni yumshatib, cho‘zilishiga imkoniyat tug‘diradi. 
Qisqsrish ro‘yobga chiqishi uchun zarur bo`lgan kalsiy ionlari muskulning tinch 
holatida toladagi sarkoplazmatik retikulumda saqlanadi. Bu sharoitda retikulum 
membranasini kalsiy uchun o‘tkazuvchanligi juda past, oz miqdorda mioplazmaga 
chiqqan ionlarni kalsiy nasosi retikulum ichiga haydab, u yerda kalsiy konsentratsiyasi 
yuqori bo`lishini saqlab turadi. Sarkoplazmatik retikulum bo‘shlig‘ida kalsiy ionlari 
konsentratsiyasi mioplazmadagiga nisbatan 10000 marta yuqori. Sarkoplazmatik 
retikulum membranasining faollanisi undagi kalsiy kanallarining ochilishiga va 
konsentratsion gradiyent bo‘yicha Ca
2+
ni aktin va miozin iplar atrofiga chiqishiga olib 
keladi. Retikulum membranasi faollanishi uchun muskul tolasining tashqi membranasida 
vujudga kelgan qo‘zg‘alish ko‘ndalang naychalar T-tizimi orqali sarkoplazmatik 
retikulum membranasiga tarqalishi kerak. T-tizim tashqi membranani sarkomerning 
ichiga botib kirgan qismidir. Ko‘ndalang naychaning diametri 50 nm. Umurtqali 
hayvonlarning muskul tolalarida bu naychalar disklar muzofotida miofibrillalarga 
yaqinlashadi. 

---

30 
Ko‘ndalang naychalarga perpendikulyar bo`lib, miofibrillalarga parallel holda 
uzunchoq naychalar joylashgan. Uzunchoq naychalarning ikki uchi kengayib, 
sisternalar hosil qiladi. Ko‘ndalang naycha va ikki tarafdagi sisternalar uchliklarga 
birlashgan. 
Ko‘ndalang naycha va sisternalar membranasi o‘rtasida elektr sinapslar mavjud, 
degan fikr bor. 
Demak, motor nerv tolasi orqali muskul tolasiga yetib kelgan impuls tashqi 
membranada harakat potensialini vujudga keltiradi, bu potensial ko‘ndalang naycha 
orqali tarqalib, sisterns membranasini faollashtiradi va kalsiy ionlarini erkinlikka 
chiqarib, aktin va miozin iplar atrofida ko'‘ayishiga olib keladi. Kalsiy esa, yuqorida 
aytilganidek, qisqarish mexanizmini ishga soluvchi omil. 
Shunday qilib, muskul qisqarishini ta‘minlovchi jarayonlar quyidagilardan iborat: 
ta‘sirot; harakat potensialining vujudga kelishi; uning miofibrilla ichkarisiga 
(uchliklariga) o‘tkazilishi; Ca
2+
ionlarining erkinlashishi va aktin va miozin iplar atrofiga 
diffuziyalanishi; aktin iplarining miozin iplar oralig‘iga sirg‘anishi va sarkomerning 
kaltalanishi; kalsiy kanallarinning faollanishi va erkin kalsiy konsentratsiyasi kamayishi; 
miofibrillalarning bo‘shashishi.