Muqaddima

 
UYQU,TUSHKO’RISH,GIPNOZ 
Odam umrining deyarli uchday bir qismi uyquda oladi. Uyqu yuqori hayvonlar uchun 
juda zarur holat. It ovqatsiz ancha uzoq yashashi mumkin, ammo uyqudan maxrum 
qilinganida tez halok bo`ladi. 
Uyqu vaqtida odam hushini yo
‘
qotadi, MNT ning, xususan miya po‘stlog‘inmg 
faolligi pasayadi, muskullar tonusi va sezgirlik susayadi. Shartsiz reflskslar 
kuchsizlanadi, shartlilari esa tormozlanadi. Ichki a‘zolar faoliyati ham sustlashadi. 
Uyquning bir necha turi bor: 1) kecha-kunduagi davriy uyqu; 2) faslga bog‘liq davriy 
uyqu; 3) narkotik uyqu; ‗) gipnotik uyqu; 5) patologik uyqu. 
Davriy uyqular — oddiy sharoitdagi fiziologik holatdir. Narkotik, gipnotik va 
patologik uyqular maxsus nofiziologik ta‘sirotlar natijasida rivojlanadi. 
Gipnotik uyqu — ko
‘
pchilikda qiziqish uyg‘otadi. Bu uyqu maxsus sharoitda 
gipnozchi tomonidan ishontirish yo‘li bilan paydo qilinadi. Gipnoz vaqtida miya 
po%tlogl faoliyati tormozlansada, tashqi muhit bilan aloqa qisman saqlanib qoladi, 
gipnozlangan shaxs gipnozchi ko'rsatmalarini bajaradi. 
Yashash sharoiti ogir bo`lgan hududlarda uchraydigan hayvonlarga faslga bog‘liq u 
yqu xos. Masalan, O
s
rta Osiyo sahrolarida yashovchi qo'shqyoq (tushkanchik) bahor va 
yoz boshlarida juda faol bo lib, ko‗p ovqat yeydi, semiradi. Kun haddan tashqari isib, 

---

299 
o‗simliklar qurib qolganda, fasliy uyquga ketadi. Fasliy uyqu boshqa sharoitda yashovchi 
hayvonlarga ham xos (ayiq). 
Narkotik uyquni maxsus narkotik moddalar paydo qiladi, Har kungi davriy uyqu katta 
yoshli odamlarda bir bosqichli bo`ladi — tunda bir marta yotib, uxlab turiladi. Bolalarda 
bu uyqu ko‗p bosqichli. Endi tugllpam chahaloq bir kecha-kunduzda 21 soat, 6 oydan 12 
oyhk bo`lgan bola 
1‘ soat, ‗ yoshda tte 12 soat, 10 yoshda 10 soat uxlaydi. Kattalarning tungi uyqusi 
7-8 soat davom etadi. falogrammasida chastotasi 13 Gs dan yuqori bo`lgan kichik 
amplitudali to`lqinlar qayd qilinadi (beta-ritm). 
Osoyishta, ko‗zini yumib, o
‘
tirgan odamning EEGsi alfa-ritm qiyofasiga kiradi (8—
12 Gs li, kichik amplitudali to`lqinlar (1- bosqich). Odam uxlashi bilan teta-ritm paydo 
bo`ladi, to`lqinlar- chastogasi 3—7Gs dan oshmaydi (2- bosqich). Uyqu 
chuqurlashganda, teta-ritmga 12—15 Gs li, davomi 
1 sek bo`lgan «uyqu duklari» qo'shiladi (3 - bosqich). Uyquning chuqurlashuvi 
yanada davom etadi, endi yuqori amplitudali, 0,5-2 Gs chastotaga ega bo'lgan to'lqinlar 
— delta- ritm qayd qilinadi (‗- bosqich). 
Uyquning 5- bos‘qichiga ko
‘
z sohhalarining tez haraxatlanishi xos. Shuning uchun 
uni uyquning tez davri deb atashgan. EEG da yuqori chastotali, kichik amplitudali
to`lqinlar paydo bo`ladi, miya po'stloglning elektr faolliagi desinxronizatsiyaga uchraydi. 
Shu vaqtda uxlab yotgan odam uyg‘otilsa u tush ko‘rayotganini aytadi. Shuning uchun 
bu 5- bosqichni uyquning tush ko'rish davri ham deyishadi Undan oldingi bosqichlar 
sekin 
75- rasm. Odam elektroensofalogrammasining bedorlikdagi va uyquning turli 
bosqichlaridagi shakli. 
KTH bosqich- ko‗zning tez harakatlanish bosqichi. Pastda: uyqu chuqurhgining tun davomida 
bosqichlarga bog‘liq holida o
‘
zgarishi. uyqu bosqichlaridir. 
Sekin va tez uyqular davriy bo`lib, har bir yarim soatda takrorldnadi. 7,5 soat uxlagan katta 
yoshli odam 1,5—2 soatni tez uyquda o
‘
tkazadi. 

---

300 
Sekin uyqu vaqtida vegetativ faoliyatlar susayadi — qorachiqlar torayadi, tomirlar 
kengayadi, ter ajralishi ko'pavib, ko‗z yoshi va solak ajralishi kamayadi, yurak-tomir, nafas, 
hazm, ajratuv tizimlari faoliyati sustlashadi. Tez uyqu davrida, aksincha, «vegetativ to
‘
zon» 
kuzatiiadi. Skelet muskullari tinch va tonusi pasaygan holatda bolsada, bu davrda odam 
ko
‘
rayotgan tushida «ishtirok» etadi, ichki a‘zolari tushdagi harakatlar va hissiyotlarni 
ta‘minlash uchun zarur bo`lgan darajada o
‘
z faoliyatini tezlashtiradi. 
Chuqur sekin uyqu faqat odamga xos. Uni odamzod uy-joy ko
‘
rib, o
‘
zini tunda turli 
xavflardan saqlash imkoniyatiga ega bolganidan keyin orttirgan. Sekin uyqu davrida ba‘zi 
odamlar uyqusirab yurishadi, bu — somnambulizmdir. 
0
‘
z vaqtida uyqu rivojlanishni tushuntirish uchun qon aylanishi, gistologik, kimoviy 
nazariyalar taklif qilingan edi. 
Hozirgi kunda bedorlikdan uyqu holatiga o'tishni uyg'onishini miya po‗stlog*i va po
‘
stdoq 
osti tuzilmalari, xususan to
‘
rsimon formatsiya o`rfasidagi o
‘
zaro munosabatlar o'zgarishga 
boglashadi. Miya stvolida, asosan uzunchoq miya va Varoliy ko
‘
prigida joylashgan to'rsimon 
fomatsiyani ko
‘
tariluvchi yollar talamus yadrolari ular orqali katta yarimsharlar po'stlog'i bilan 
aloqador qiladi, Pastga tushuvchi yo`llar, o
‘
z navbatida, to
‘
r simon formatsiyani orqa miya 
segmentlari bilan boglaydi. Po
‘
stloq-to‗rsimon formatsiya, to'rsimon formatsiya — orqa miya 
munosabatlari yuqorida ko‗rilgan edilar. Oxirgi o
‘
n yillarda to
‘
rsimon formatsiyaning S ko'prik 
qismidagi ma lum, .neyronlarning elektir faolligi uyqu davrlari almashinuvida awal qommiy 
ravishda o'zgaiishi aniqlangan. Masalan, uyquning tez davri boshlanishidan awal bu reyronlar 
impulslari chastotasi bedorlik holatidagina nisbatan 50—100 marta oshadi. Bu o'zgarish EEG 
da tez uyquning dastlabki belgilari paydo bolishidan sal oldin qayd qilinishi uning uyqou 
davrlari, almashinuviga dahldorligini ko‘rsatadi. 
Valoriy ko
‘
pitgidagi boshqa ikki guruh neyroylar faolligi uyquning sekin davri tez davrga 
olishi oldindan susayadi Bu neyronalarning bir gurahi Vamiiy ko'prigining havorang dog‘ 
yadrosida joylashgan bolib, noradrenalinga boy. Ikkinchi guruhneyronlar serotoninga ega, ular 
ko'prikning chok yadrolarida bo`ladi. 
Bu guruhlardagi yakka neyronlar faolligini qayd qilish ularning implus chastotasi bedorlikda 
juda yuqori bo`lishini, sekin uqhu davrida esa asta-sekin kamayishini, uyquning tez davrida 
umuman impulslar yuzaga chiqmasligini ko'rsatadi 
Tez uyqu boshlanishi oldidan faollashadigan neyronlar ham ko
‘
prikdagi havorang dog
‘
va 
chok yadrolaridagi neyronlar ham yoyiluvchi (divergent) yo`llar orqali po
‘
stloqning ko
‘
pgina 
sohalariga boglanganlar. Ulardan po'stloqqa yetib kelgan impulslar keng doiradagi neyronlarni 
faollashi yoki tormozlashishi mumkin. 
Ko
‘
prikning uyquga dahldor neyronlari serotonin va noadrenalin ko‘pligini aniqlash 
uyquning kimyoviy nazariyasiga yana qiziqish uyg‘otdi. Ko‘tariluvchi po'stloqni 
faollashtiradigan tizimning adrenergikligi uyquni qochiruvchi moddalarning ko‘pi 
katexilarninlarga o‘xshashi katexolarninlar bedorlik holatini saqlash uchun zarurligidan darak 
beradi.Miyada serotonin miqdorining ortishi tez uyqu davrini uza>tiradi,ammo uyquni sekin 
davr hisobiga qisqartiradi. 
Boshqa fiziologik faol moddalar ham uyquga ta‘sir qilish! mumkin.Masalan oxirgi yillarda 
epifizdan ajratib olingan peptidning faqat 600 molekulasi mushukni uxlatib qo‘yish qobiliyatiga 
ega.