Muqaddima

GIPOTALAMUS 
Hajmi uncha katta bo`lmagan, ammo muhim faoliyatga ega bo`lgan gipotalamus 
miyaning uchinchi qorinchasi tubida va yonlarida joylashgan. U vegetativ, endokrin va 
somatik faoliyatlarni birlashtirish, hamda ichki muhit barqarorligini ta‘minlashdek juda 
muhim ishni bajaradi. Gipotalamusdagi kul rang modda besh guruh yadrolarga bo`linadi. 
Yadrolarning preoptik guruhi paraventrikulyar, medial va lateral preoptik yadrolardan 
iborat. Olddingi guruhga kiruvchi supraxiazmatik, supraoptik va paraventrikulyar 
yadrolardagi neyronlarning o‘simtalari gipofizning orqa bo`lagiga tushadi. Ventromedial 
va dorsomedial yadrolar o‘rta guruhni tashkil qiladi. Tashqi guruh tarkibida lateral 
gipotalarnik yadro, kul rang do‘mboq yadrosi bor. Orqa guruhni orqa gipotalarnik yadro, 
perifronikal yadro va bir nechta mamillyar yadrolar shakllaydi. 
Gipotalamus yadrolarining aksariyatida (supraoptik va paraventrikulyar yadrolardan 
tashqari) aniq chegara yo‘q. Ularni muayyan faoliyatni boshqaradigan markaz deb 
hisoblab bo`lmaydi. Shuning uchun gipotalamusni ma‘lum faoliyatga dahldor sohalarga 
bo`lishadi. Masalan, preoptik va oldingi guruhdagi ba‘zi yadrolarni gipofizotrop sohaga 
birlashtirishadi. Bu sohadagi neyronlar liberin va statinlar ishlab chiqarib, adenogopofiz 
faoliyatini boshqrishda muhim rol o‘ynaydi. 
Medial gipotalamusga kiruvchi yadrolarda ichki muhitning o‘zgarishlarini sezuvchi 
neyronlar bor. Bu neyronlar qonning haroratini, elektrolit tarkibini, gormonlar miqdori 
o‘zgarishini sezib, asli holiga qaytaradigan mexanizmlarni ishga soladi. Bu soha nerv va 
gumaral mexanizmlar yordamida gipofiz faoliyatini boshqaradi. 
Gipotalamusning lateral sohasida yadrolar yo‘q. U asosan miya stvoliga o‘tuvchi 
tolalardan iborat. Umuman, gipotalamus miyaning ko‘p sohalariga bog‘langan. 
GIPOTALAMUSNING VEGETATIV FAOLIYATLARNI 
BOSHQARISHDAGI ISHTIROKI 
Gipotalamusning qaysi qismini elektr toki bilan ta‘srlarnang, yurak va tomirlar tizimi 
faoliyati o‘zgaradi. Gipotalamusning shikastlanishi tana harorati barqarorligini saqlash, 
ovqatga va suvga bo`lgan ehtiyojni boshqarish, hamda boshqa faoliyatlarning 
o‘zgarishiga olib keladi. Bu o‘zgarishlar gipotalamus visseral faoliyatlarni boshqarishda 
katta rol o‘ynashini ko‘rsatadi. 
Gipotalamus ta‘sirlanganda qon aylanish tizimi beradigan reaksiyalarining e‘tborli joyi 
shundaki, gipotalamusning ma‘lum sohasini ta‘sirlash bir safar skelet muskullarida qon 
oqishini oshirsa, keyingisida aks natija berishi mumkin. Gap shundaki, gipotalamus 
tomonidan qon oqishni boshqarish mexanizmlari bulbar mexanizmlar yuzaga 
chiqaradigan bir xildagi reaksiyalardan farq qiladi. Aortada qon bosimining oshishi o‘z-
o‘zini boshqaradigan bulbar mexanizmlarni ishga solib, doumo bir xil hodisaga – yurak 
faoliyatining susayishi va tomirlarning kengayishi natijasida qon bosimining asli holiga 
qaytishiga olib keladi. Gipotalarnik markazlar esa qon aylanishini organizm va 
a‘zolarning faollik holatiga moslashtirib turadi. Masalan, jismoniy ish qilganda skelet 
muskullaridan qon oqishi ortsa, ayni vaqtda hazm tizimi tomirlarida qon oqishi kamayadi 
va, aksincha, ovqat hazm qilish vaqtida me‘da va ichak tomirlaridan oqqan qonning 
miqdori oshsa, skelet muskullarida bu miqdor kamayadi. 
Gipotalamus faqat qon aylanishini emas, balki boshqa ichki a‘zolar ishini ham 
organizmning faollik holatiga moslashishini ta‘minlaydi. 

---

74