Muqaddima

LIMBIK TIZIM VA HISSIYOTLAR 
Limbik tizim hissiyotlarni nazorat qilib, organizmning hamma ichki omillarini 
jipslashtirish yo`li bilan inson va hayvonlarning intilish faoliyatini boshqaradi. Birinchi 
galda bu tizim organizmning uzluksiz ravishda o‘zgarib turuvchi tashqi muhit 
sharoitlariga moslashishlarini yengillashtiradi. Limbik tizimning shikastlanishi natijasida 
xulq-atvor sharoitga nisbatan noqobil bo`ladi, individ va turni saqlashga qaratilgan 
faoliyatlar va jinsiy ahloq buziladi. Masalan, maymun miyasining ikki tomonidan 
chakkaa sohasini bodomsimon tana va gippocampga qo‘shib olib tashlansa, ularning 
ahloqida juda qiziq o‘zgarishlar ro‘y beradi. Operatsiyadan oldin ilonni ko‘rganda 
vahimaga tushadigan endi undan sira qo‘rqmaydi. O‘zini himoya qilish va guruhdagi 
munosabatlarni saqlab qolish uchun ishlatiladigan qo‘rqitish, tajovuzkorlik, umuman 
yo‘qoladi. Hayvonlarning jinsiy faolligi kuchayib, ular faqat o‘z turi bilan emas, balki 
boshqa turdagi hayvonlar bilan ham jinsiy aloqada bo`lishga harakat qiladi. Yeb 
bo`lmaydigan narsalarni og‘ziga tiqadi. Xullas, miyaning bu qismlarini olib tashlash 
maymunlarni yaxshini yomondan ajratish qobiliyatidan mahrum qiladi, xulqlarida 
sharoitga nisbatan noqobollik paydo bo`lishiga olib keladi. 
Miyasining chakka sohalari shikastlangan odamlarda ham shunga o‘xshash 
o‘zgarishlarni kuzatish mumkin. Bunday bemor yaxshi tanish bo`lgan odam va narsalarni 
birinchi marta ko‘rayotgandek bbo`ladi. Bu odam narsalarning nimaga kerakligini 
tushunmaydi. Qoiiga tushgan narsani og‘ziga soladi. Hamma narsaga, atrofidagi odam va 
voqealarga beferq qaraydi. Noma‘qul xatti-harakatlar qilishi mumkin. 
Demak, chakka va bodomsimon sohalarda hissiyot va xatti-harakatlarning 
shakllanishiga javobgar nerv tuzilmalari mavjud. Balki, bbu tuzilmalarda asosan ko‘ruv 
va eshituv analizatorlari orqali tashqi muhitdan tushgan ma‘lumotlar xotiradagi 
ma‘lumotlarga taqqoslanar. Taqqoslash ma‘lumotlarning organizm uchun ahamiyatini 
baholash imkonini beradi va bodomsimon tana orqali oldingiga o‘xshash sharoitda 
organizm uchun foydali bo`lgan hissiyot va xatti-harakatlarni yuzaga chiqaradi. 
Odam va hayvonlarning xatti-harakatlarini shakllantiradigan neyronlar tizimining 
me‘yorida faoliyat ko‘rsatishi uchun dofaminergik, noradrenergik va serotoninergik 
tuzilmalarning ahamiyati juda katta. Bu monoaminergik tizim tuzilmalari miya stvolidan 
boshlanib, bosh miyaning deyarli hamma qismini nervlaydi. Noradrenergik 
neyronlarning chegaralangan guruhlari uzunchoq miya, ko‘prik va havoranng dog‘ga 
joylashgan. Ularning aksonlari oldingi miyaning turli tuzilmalarini, birinnchi galda 
bodomsimon tana, gippokamp, belbog o‘zagini va yangi po‘stloqni nervlaydi. 

---

77 
Dofaminergik neyronlar tanalari o‘rta miyaning ventral bo`limlarida joylashgan. Qora 
substansiyadagi neyronlar po‘stloq osti yadrolari – po‘choq, dumli yadro va ularga 
yondosh yadrolarni nervlaydi. O‘rtaroqdagi neyronlar esa asosan limbik tizim 
tuzilmalarini, bodomsimon tana, to‘siq va hid sezuvchi do‘mboqlarni, shuningdek bosh 
miya po‘stlog‘ining bu tizimni boshqarib turuvchi sohalarini nervlaydi. Dofaminergik 
aksonlarning ko‘p qismi noradrenergik neyronlar o‘simtalari bilan oldingi miyaning 
medial tutamida o‘tadi. Dofaminergik neyronlar gipotalamusda ham topilgan. Ular 
rilizing-omillarning ajralishini ta‘minlashda ishtirok etadi degan taxmin bor. 
Umuman, miyadagi dofaminergik tuzilmalar ta‘siri noradrenergik ta‘sirning tarqalish 
doirasidan torroq. 
Serotoninergik neyronlarning somalari uzunchoq miyaning o‘rta choki sohasida 
joylashgan. Ularning aksonlari ham medial tutam tarkibida bo`lib, oldingi va oraliq 
miyaning deyarli hamma qismini nervlaydi. 
Noradrenergik va serotoninergik tolalar miyacha va orqa miyani ham nervlaydi. 
Monoaminergik tizimlarning uchtasi ham odam va hayvon xulq-atvori, istaklarining 
yuzaga chiqishida muhimligi odam va hayvonlarda o‘tkazilgan o‘z-o‘zini ta‘sirlash 
tajribalaridan ma‘lum. J.Olds ilk bor kalamushda o‘tkazgan bu tajriba shunday bo`lgan: 
mikroelektrodlar stereotksis usul yordamida limbik tizim, gipotalamus va to‘rsimon 
formatsiyaning aniq nuqtalariga o‘rnatilgan. Kalamush maxsus katakda bo`lib, tepkiga 
panjasi bilan bosganda elektrodlarga tok o‘tib, o‘ziga yaqin neyronlarni qo‘zg‘atgan. 
Turli neyronlarning qo‘zg‘alish natijasi ularning joylashishiga qarab har xil bo`lgan. 
Ba‘zi tuzilmalarni, masalan, oldingi miyaning o‘rta tutamini rag‘batlantirish hayvonlarda 
rohatlanish reaksiyasini paydo qilgan. Shu sohada elektrodlar bo`lgan kalamushlar 
boshqa hamma narsadan voz kechib, faqat tepkiga bosish bilan ovora bo`lgan. Ular bir 
soatda miyasiga 7000 gacha impuls yuborgan. 
Miyaning boshqa sohasida, masalan, o‘rta va oraliq miyaning paraventrikulyar 
sohalarida elektrodlar bo`lgan kalamushlar tepkini bir marta bosib ko‘rganidan keyin, bu 
ishni qayta qilmagan. Demak, bu sohaning qo‘zg‘alishi hayvonga yoqmagan. 
Rohatlanish, qanoatlanishni yuzaga chiqaradigan sohalarni musbat, aks natijaga olib 
keladigan sohalarni manfiy effekt sohalari ham deyisgadi. 
Neyroxirurgik operatsiyalsr vaqtida bemorlarda olib borilgan kuzatishlar hayvonlarda 
olingan bu qonuniyatlarni odam miyasi faoliyatiga ham qo`llasa bo`ladi, degan xulosaga 
olib keladi. Mahalliy og‘riqsizlantirish qo`llangani uchun bemor bilan muloqatda bo`lish, 
miyasidagi qiziqtirgan sohaga elektrod qo‘yib, stimullash va bu vaqtda u nima sezganini 
so‘rab olish mumkin. Hayvonlarda manfiy samara chaqiradigan soha bemorda 
qo‘zg‘atilsa, u yoqimsiz – havotirlanish, qo‘rqish va shunga o‘xshash holatlarni his 
qilgan. Musbat sohalarning elektr toki bilan ta‘sirlanishi esa mamnunlik, xotirjamlik, 
quvonch hislarini tug‘dirgan. 
Tekshirishlar natijasida musbat samara beradigan sohalarning deyarli hammasi 
katexolarninergik neyronlardan iboratligi, manfiy samara beradigan sohalar esa 
serotoninergik neyronlar ekanligi aniqlandi. 
Bu ma‘lumotlar amaliy ahamiyatga ega. Havotirlanish, serjaxllikni serotonin 
almashinuvini susaytiruvchi dorilar (seduksen, elenium) bilan yaxshi davolash mumkin.