Muqaddima

TURLI SHROITLARDA NAFASNING XUSUSIYATLARI. 
JISMONIY ISH PAYTIDAGI NAFAS 
 
Ish bajarayotganda muskullar sarflaydigan kislorod miqdori keskin oshadi. Ana shu 
ehtiyojni qondirish uchun tashqi nafas va kislorodning qon bilan tashilishi jadallashishi 
kerak. Katta yoshdagi odamning organizmi tinch holatda har daqiqada 300 ml kislorod 
o‘zlashtirsa, bir qadar og‘ir jismoniy ish bajarilganda bu miqdor 4-5 litrga yetadi. Ayni 
paytda CO
2
va kislotali tabiatga ega bo`lgan moddalarning hosil bo`lishi tezlashadi. 
Bularni organizmdan chiqarib tashlash va to‘qimalarni O
2
ga bo`lgan ehtiyojini toidirish 
uchun nafas va qon aylanish tizimlari o‘z faoliyatini oshirishi kerak. 
Jismoniy ish davomli bo`lsa, o‘pka ventilyatsiyasi o‘zlashtirilgan kislorod miqdoriga 
yarasha ortadi. Tashqi nafasning bajarilayotgan ishning og‘irlik darajasiga moslashish 
mexanizmlari ancha murakkab. Ish boshlanishi bilan qonning gaz tarkibi o‘zgarib 
ulgurmasdanoq, o‘pka ventilyatsiyasi kuchayadi. Demak, nafas markaziga nerv 
tizimining ta‘siri o‘zgaradi. Miya postlog‘ining motor sohalaridan muskullar ishini 
boshqarishga qaratilgan efferent impulslar nafas markaziga ham ta‘sir qilib, nafasni 
kuchaytiradi. Po‘stloqning nafasga ta‘siri gipotalarnik markazlar faoliyatini o‘zgartirish 
yo`li bilan ham yuzaga chiqishi mumkin. 
Bundan tashqari, ish vaqtida o‘pka ventilyatsiyasining kuchayishiga sabab 
qisqarayotgan muskullar proprioretseptorlaridan kelib chiquvchi afferent impulsatsiyaga 
ham bog‘liq. Oyoq muskullari passiv harakatlanganda kuzatiladigan giperventilyatsiya 
buning isboti bo'‘ishi mumkin. 
Ish davom etaversa, o‘pka ventilyatsiyasini yuqori darajada saqlab turish mexanizmi 
o‘zgaradi. Endi chetdagi va markaziy xemoretseptorlarning qo‘zg‘alishi nafas markaziga 
sezilarli ta‘sir o‘tkaza boshlaydi. Agar bajarilayotgan ish uncha og‘ir bo`lmasa, o‘pka 
ventilyatsiyasining oshishi qonning gaz tarkibi deyarli bir me‘yorda bo`lishini va kislota-
asos muvozanat saqlanishini ta‘minlaydi. Tabiiyki, bu sharoitda qon aylanishi ham 
yetarli darajada jadallashishi kerak. 
Organizm bunga yurakning urish tezligini bir daqiqada 70 dan 150-200 gacha, sistolik 
hajmni 70 ml dan 200 ml gacha ko‘paytirish yo`li bilan erishadi. Natijada tinch holatda 
4-5 litrga teng bo`lgan qonning minutlik hajmi 25-30 litrga yetadi. Ishlayotgan 
muskullarning qon tomirlari kengayib, qon bilan ta‘minlanishi yaxshilanadi. 

---

175 
Ayni vaqtda qonning kislorod sig‘imi ham ortadi, chunki zahiralardan eritrotsitlarga 
boy qon tomirlarga o‘tadi. 
Ishlab 
turgan muskullarning kislorod bilan ta‘minlanishini yaxshilashda 
to‘qimalardagi oksigemoglobinning parchalanishini tezlashishi ham ahamiyatga ega. 
Faol muskul to‘qimasida kislorod miqdori keskin kamayadi, CO
2
va sut kislota miqdori 
ortishi tufayli muhit pH kislotali tomonga suriladi, to‘qimaning harorati ko‘tariladi. Bu 
o‘zgarishlarning barchasi oksigemoglobinning parchalanishini tezlashtiradi. Natijada 
jismoniy ish vaqtida kislorodni o‘zlashtirish koeffitsiyenti 30-40% dan 50-60% gacha 
ko‘tariladi. 
Agar bajarilayotgan ish juda og‘ir bo`lsa, tashqi nafas va qon aylanishi qanchalik 
tezlashmasin, organizmning kislorodga bo`lgan ehtiyoji toia qondirilmaydi. Kislorod 
qarzdorligi vujudga keladi. Shuning uchun ish tugagandan keyin ham ma‘lum vaqt 
davomida o‘pka ventilyatsiyasi va qon aylanishi yuqori darajada saqlanib qoladi. Bu 
davrda organizm kislorodni keragidan ko‘proq o‘zlashtirib, kislorod tanqisligini 
qoplaydi. Kislorodning ortiqcha qismi ish vaqtida qonda to‘planib qolgan sut kislotani 
oksidlanishi uchun sarflanadi. Sut kislotaning bir qismidan dam olish vaqtida glyukoza 
qayta sintezlanadi. 
Doimo jismoniy ish bilan shug‘ullanadigan odamlarda o‘pkaning tiriklik sig‘imi 
ko‘payadi. Tinch holatda nafas siyrak va chuqur bo`ladi, qonning kislorod va bufer 
sig‘imi ortadi.