Muratbay Nızanov shıǵarmalarında baǵınıńqılı qospa gáptiń qollanılıwı Jobası: Kirisiw

Temanıń aktuallıǵı. Jazıwshınıń qáleminen dóretilgen satiralıq gúrrińlerinde kúndelikli turmısımızda jiyi ushırasatuǵın unamsız hám kúlkili hádiyseler qızıqlı súwretlenedi. Mısalı: Ákeniń húrmeti gúrrińinde bas redaktorınan ákeniń húrmeti haqqında maqala jazıw ushın tapsırma alǵan jurnalıst jorası Dosmurza menen hám ashınarlı hám qızıqlı bir waqıyanıń gúwası boladı. Gúrrińde Qutlımurat degen adamnıń óz ákesin tirisinde qariyalar úyine aparıp taslap, ólgennen soń basına jurt tań qalarlıqtay úlken sawlatlı maqbara saldırǵanlıǵı áshkara etiledi.
Jazıwshınıń usı sıyaqlı bárshe shıǵarmalarında kórkemlew quralları, terminler, gónergen sózler, neologizmler hám basqalar aktiv qollanılǵan. Biz bolsa bul kurs jumısında jazıwshınıń shıǵarmalarında Baǵınıńqılı qospa góplerdiń qollanılıwın kórip shıǵamız.
Jumıstıń maqset hám wazıypaları: Jumıstıń tiykarǵı naqseti jazıwshınıń shiǵarmalarındaǵı baǵınıńqılı qospa gáptiń hár qıylı túrleriniń qollanılıw ózgesheligin kóriw arqalı olardı ele de tereńirek úyreniw. Oqıwshılarda kórkem shıǵarmalarda grammatikalıq tallawdı úyreniwge baǵdarlaw. Sol arqalı olardıń sóz baylaǵının kúsheytiw, til hám ádebiyatqa teńdey qızıqtırıw, eki baǵdarda da bilimin birdey bayıtıw bolıp tabıladı.
Jumıstıń obyekti: Joqarı oqıw orınlarınıń Sintaksis oqıtıw metodikası tiykarında alıp barıladı.
Jumıstıń predmeti: Muratbay Nızanov shıǵarmalarında baǵınıńqılı qospa gáplerdi anıqlaw boyınsha jańa pikirler kelip shıqtı.
Jumıstıń qurılısı: Biziń jumısımız kirisiw, 2 ta bap, juwmaqlaw, paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi hám siltemelerden turadı. Ulıwma betler sanı:29

1.1 Baǵınıńqılı qospa gáp haqqında túsinik
Qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń biri ekinshisin túsindirip, baǵınıw jolı menen baylanısqan túrine baǵınıńqılı qospa gáp dep ataladı. Baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı baǵınıńqı gápti anıqlawda úsh túrli belgi esapqa alınadı:
1) bas gáptiń baslawıshınan basqa baǵınıńqı gáptiń óz aldına baslawıshı bolıwı tiyis;
2) baǵınıńqı gáp bas gápten intonaciya arqalı bólinip aytıladı;
3) baǵınıńqı gáp óz baslawıshı hám bayanlawıshına iye bolsa da, tamamlanbaǵan jay gáp dep esaplanadı. Baǵınıńqılı qispa gáptiń quramı neshe jay gápten dúzilse de, bas gáp hám baǵınıńqı gáp bolıp ekige bólinedi. Mánisi túsindiriletuǵın jay gáp bas gáp, bas gáptiń mánisin túsindiretuǵın jay gáp baǵınıńqı gáp dep ataladı. Bas hám baǵınıńqı gáptiń mánilik baylanısı bir pútin baǵınıńqılı qospa gápti dúzedi. Mısalı: Shamurat shayın iship bola kelgende, esikten Kewlimjay kirip keldi. (S . A .) Bul mısalda Shamurat shayın iship bola kelgende degen gáp baǵınıńqı, esikten Kewlimjay kirip keldi degen gáp bas gáp. Bunda baǵınıńqı gáp bas gápke mánilik jaqtan ǵárezli bilıp, onı waqıtlıq mánide túsindiredi hám qashan? degen sorawǵa juwap beredi. Baǵınıńqı gáp penen bas gáp qospa gáptiń quramında tómendegi orın tártipte keledi: 1. Baǵınıńqi gáp burın, bas gáp onnan keyin kelip ornalasadı. Bunday ádettegi orın tártip, kóbinese prozalıq shıǵarmalarda qollanıladı. Mısalı: Qar kóp jawsa, biyday zor boladı. Shıǵıs tárepten samal tura baslaǵanlıqtan, olar búgin jawın jawmas-aw dep shamaladı. (A . Á .) 2. Poeziyalıq shıǵarmalarda baǵınıńqı gáp penen bas gáptiń orın tártibi stillik talapqa ılayıq orın almasıp ta qollanıladı. Bunday orın tártip inversiya dep ataladı.
Jasamaǵı bir Alladan bendeniń,
Ǵániymetdur sizdi tanıp bilgenim,
Xandı da sırtınan aytadı biraq,
Sizdi jamanlaǵan adam kórmedim (M.Nızanov).
Baǵınıńqı gáp bas gápke tómendegi qurallar arqalı baylanısadı:
1. Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı hal feyil, kelbetlik feyil, atawısh feyil hám shárt meyil qosımtaları arqalı bildirilip, bas gáp penen baylanısadı
2. Baǵınıńqı gáp bas gáp penen sebebi, óytkeni, sonlıqtan, sol sebepli, sol ushın, sonıń ushın, nege deseń, nátiyjede, eger, eger de dánekerleri hám dánekerlik xızmettegi sózler arqalı baylanısadı:
3. Baǵınıńqı gáptiń quramında kim, ne, qaydan, qayda, qansha, qanshelli t.b. soraw almasıqları, bas gápte soǵan qatnaslı ol, sol, sonnan, sonda, sonsha, sonshelli t.b. almasıqları qollanılıp, baǵınıńqı gáp bas gáp penen baylanısadı. Mısalı: Kim jaman oqısa, ol jumıs islep te jarıtpaydı. (S h . A .) Aldınǵı arba qaydan júrse, sońǵı arba da sonnan júredi. (Naqıl)
Baǵınıńqı gáp xızmeti boyınsha bas gáptiń bir aǵzasına qatnaslı bolıp keledi. Sol gáp aǵzası qaysı aǵzanıń xızmetin atqarsa, baǵınıńqı gáp te sol aǵzanıń xızmetin atqaradı hám bas gáptegi ózi qatnaslı sózdi (almasıqtı) sıpatlaw arqalı bas gáp penen baylanı-sadı. Usı sıyaqlı ózgesheligine qaray baǵınıńqılı qospa gápler baslawısh baǵınıńqılı, bayanlawısh baǵınıńqılı, tolıqlawısh baǵınıńqılı, anıqlawısh baǵınıńqılı hám pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáp bolıp, 5 túrge bólinedi. Pısıqlawısh baǵınıńqılı gápler óz ishinde jáne de birneshe mánilik túrlerge ajıratıladı.

M. Dáwletov, E.Dáwenov, D. Seydullaeva. Qaraqalpaq tili. 9-klass ushın

sabaqlıq. Nókis “Bilim”, 2014