Muratbay Nızanov shıǵarmalarında baǵınıńqılı qospa gáptiń qollanılıwı Jobası: Kirisiw

1.2. Shıǵarmada baslawısh baǵınıńqılı qospa gáplerdiń qollanılıwı

Muratbay Nızanovtıń “Aqshagúl” shıǵarmasında tiykarınan bir qaraqalpaq qızınıń shańaraǵı ushın nelerge tayın ekenligi súwretlenedi. Bunnan tısqarı, ashıqlıq máselesi, shańaraq hám ondaǵı tartıslar, sonday eń úlken ayanıshlı másele bul- qúyanet súwretlenedi. Jazıwshı bulardıń bárshesin sheberlik penen súwretleydi.

Tómende shıǵarmada qollanılǵan baslawısh baǵınıńqılı qospa gáplerdiń qollanılıwın kórip shıǵamız. Dáslep onıń anıqlamasına toqtalsaq:
Bas gáptiń quramında baslawısh xızmetinde qollanılǵan siltew almasıǵınıń mánisin túsindirip kelgen baǵınıńqı gápke baslawısh baǵınıńqılı qospa gáp delinedi. Baslawısh baǵınıńqılı qospa gáptegi bas gáptiń baslawıshları kim, ne, kimde-kim sıyaqlı soraw almasıqları, baǵınıńqı gáptiń baslawıshları ol, sol siltew almasıqları arqalı bildiriledi.
Baǵınıńqı gáp bas gáp penen qatnaslıq sózler hám shárt meyildiń -sa/-se formalı bayanlawıshı arqalı baylanısadı. Bul jaǵdayda baslawısh baǵınıńqı gáp bas gápten aldın keledi.
Mısallar:

1. 
   Balasınıń dosları klası menen japırılıp kelip qalsa, aldılarına ne qoyadı.
   
2. 
   Búgin Aqshagúl erinsheklik etse, erteń mıńsan eki dosaq, qarıydardı ózińnen bir qashırıp alsań, qaytıp betin berman qarata almaysan.
   
3. 
   Házir zaman ózgerdi me, Aqshagúlge anaw-mınaw is bolıp qalsa, bul shańaraqtıń otı sóndirmeyinn dep ja iynine ot túsip juwıratuǵın Nnurjan joq.
   
4. 
   Eger usı waqıtta sırttan qarap tura qoysań, onı jańa qırqtan ótip baratırǵan kelinshek emes, jetpistegi kempir shıǵar dep oylaysań, gápine qarap.
   
5. 
   Lekin qansha qıyınshılıq kórse de, eki júziniń almasınıń qızılı ketpegeni, kóziniń kesaday dóńgelenip, mıyıq tartqanda kúldirgishi alamanıń shanaǵınday sál oyılıp turıwı jasında sulıw nashar bolǵanın aytpay-aq bildirip turadı.
   
6. 
   Bálkim bári ótpese de, azı-kem sawda bolar.
   
7. 
   –Júr Quwat, ketidiń haqısına menińmenen dúkanǵa barıp qaytasań, kelemen degenshe qarańǵı túsip ketedi, qorqaman.
   
8. 
   –Erteń kel, birewge jolıqtıraman, isiń júrisip ketse, táńir jarılqasınıńdı aytarsan.
   
9. 
   Biyhayasına tap bolsań, dambalın qolına alıp shıǵıp, shar bazarda masqara etedi.
   
10. 
    Úlkenlerdiń juwǵanı bir saata kepse, bunıkı bir saatta kebedi.
    
11. 
    Jáne sobıqları shashılıp qalmay turıp úykelemeseń, hámmesi atızda tógilip qaladı.
    
12. 
    Aqshagúl qansha sharshasa da, on kilo un qolına tiygennen keyin, ayaǵına-ayaǵı tiymey, ushıp qayttı, “erkek adamnıń jantasqan jeri bereketli boladı” dep, kúyewin xoshametlep qayttı ishinen.
    
13. 
    Sen de tiri jan emesseń be, talabında bol, demey me, ne debolsa waqtında qıymıldaǵan eken.
    
14. 
    Otawday etip tigilgen kók shertekke kirip bir nárse jazdırıp shıqpasań, sennen ótetuǵın kórmedik joq.
    
15. 
    Kúnimizge jarap otırǵan sıyırdı satıp bersem, awzımız quwrap qalmaydı?- dedi sarsılıp.
    
16. 
    Endi genjetay qızı da qolınan ketse, háwittey jayda bir ózi qaladıǵo.
    
17. 
    Bir nárseniń sańlaǵı bar shıǵar, bar bolmasa, qurıdan-qurı “erteń kel, birewge jolıqtıman” dey me.
    
18. 
    Jáne kim biledi deyseń, ózleriniń qolaylap júrgen adamı bar ma?
    
19. 
    Onı muhabbat dep oylayın deseń ersi, demeyin deseń, qızǵanısh sezimi olardıń náreste júregin qalay biylep alǵanın basqasha táriyiplew múmkin emes.
    
20. 
    Sonıń ushın da, ol Nurjanlar qashan qasharman top oynap qalsa, dárriw úyine barıp ılaqların aydap qaytıp keledi, onı ilhamlandırıw ushın keledi.