Murtazayeva sadoqat

Bosh kelishik bilan: Bu kitobdan menda ham bor – Bu kitob menda ham bor. 

---

9 
Qaratqich kelishigi bilan: Qizlarning to‗rttasi biz tomonga burildi – Qizlardan 
to‗rttasi biz tomonga burildi. 
Tushum kelishigi bilan: U stol ustidagi choyni ho‗plab, gapida davom etdi – U 
stol ustidagi choydan ho‗plab, gapida davom etdi. 
Jo„nalish kelishigi bilan: Shu teshikka ho‗kiz sig‗ishiga kim ham ishonardi –
Shu teshikdan ho‗kiz sig‗ishiga kim ham ishonardi. 
O„rin-payt kelishigi bilan: U yo‗lida adashdi – U yo‗lidan adashdi. 
Mana shunday holatlarda gap bo‗laklari va so‗z birikmasi turlarini ajratish 
muammoli bo‗lib qoladi. Malakaviy ishning asosiy maqsadi mavjud darslik va 
qo‗llanmalarda ushbu hodisaga munosabatlarni aniqlash va mavzuga doir qarashlarni 
o‗rganib, bir tizimga yig‗ib, muammoni ilmiy asoslashdan iborat. 
 
 

---

10 
1.1. O„zbek tilida kelishiklarning o„rganilish tarixi
 
O‗zbek tilida kelishiklar sinonimiyasi xususida bahs yuritish, avvalo, kelishik 
umumiy grammatik ma‘nosiga oydinlik kiritishni talab etadi. Hozirgi o‗zbek adabiy 
tilida kelishik kategoriyasi ―ismlarni boshqa so‗zlar bilan sintaktik munosabatga 
kiritish‖ umumiy grammatik ma‘nosini anglatishi bilan xarakterlanadi. Kelishik 
shakllarining umumiy, xususiy va oraliq grammatik ma‘nolari haqida to‗xtalishdan 
oldin ularning o‗rganish tarixini ko‗rib o‗tamiz.
O‗zbek tilshunosligida kelishik shaklining o‗rganilish tarixi tilshunos 
A.G‗ulomov tadqiqotidan boshlandi.
1
Olim o‗zbek tilidagi kelishikni ajratib, asosiy 
ma‘noviy va sintaktik xususiyatini aniqladi – kelishik sistemasini tikladi. Akademik 
A.N.Kononovning avval ―Грамматика узбекского языка» va so‗ngra «Грамматика 
современного узбекского литературного языка» asarida bu sistemaning formal 
tavsifi berildi. Keyinchalik I.Ziyoyeva, T.Inoyatov, A.Yo‗ldoshev, G.Ro‗ziyev, 
A.Ma‘rufov, R.Rasulov, Sh.Rahmatullayev kabi olimlar kelishik kategoriyasining har 
bir shaklini formal tadqiq usuli asosida atroflicha tadqiq qildilar.
2
Ularning 
tadqiqotlarida kelishikning nutqiy ma‘nosi va sintaktik xususiyati yoritildi.
An‘anaviy tilshunoslikda kelishiklar haqida gapirilar ekan, o‗z davrida, ayni 
paytda bugungi kunda ham ilmiy qimmatini yo‗qotmagan asosiy qo‗llanmalaridan 
bo‗lgan 
Sh.Shoabdurahmonov, 
M.Asqarova, 
A.Hojiyev, 
I.Rasulov, 
X.Doniyorovlarning ―Hozirgi o‗zbek adabiy tili‖ darsligida unga quyidagicha ta‘rif 
beriladi: ―Otning boshqa so‗zlar bilan sintaktik munosabatini ko‗rsatuvchi ma‘nolar 
va bu ma‘nolarni ifodalovchi formalar sistemasi kelishik kategoriyasi deyiladi. 
Kelishik kategoriyasi olti grammatik ma‘no yoki olti kelishikni birlashtiradi: bosh 
kelishik, qaratqich kelishigi, tushum kelishigi, chiqish kelishigi, jo‗nalish kelishigi, 
o‗rin kelishigi. 
1
Ғуломов А. Ўзбек тилида келишиклар / Труды Узбекского филиала АН СССР. Сер. 2. Кн. 2. – Т., 1941.
2
Расулов Р. Ўзбек тилида бош келишик ва унинг грамматик функциялари. Андижан, 1956; Расулов Р. Чиқиш 
келишиги. Андижан, 1957; Маъруфов А. Ўзбек адабий тилидаги икки келишик формаси ҳақида // Ўзбек тили 
ва адабиёти масалалари, 1958, – № 1; Зиёева И. Келишик аффиксларининг функционал алмашинувларига доир; 
Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек тили келишигини таснифлаш ҳақида. Ташкент, 1969; Йўлдошев А., Рўзиев Г. 
Ўзбек тилидаги жўналиш ва ўрин-пайтлари келишигига доир. Т., 1970; Иноятов Т. Бош келишикнинг 
вазифалари. Т., 1971;

---

11 
Kelishiklar ifoda qiladigan munosabatlarning umumlashgan ma‘nolari so‗zlar 
paradigmasida emas, so‗z birikmasida shakllanadi, ya‘ni bunday ma‘nolar 
sintagmatik xarakterda bo‗ladi. 
Otlarning kelishik formalari bilan o‗zgarishi turlanish, kelishik affiksining o‗zi 
esa turlovchi deyiladi‖
1
. 
Boshqa darslik va qo‗llmanmalarda ham kelishik shakli haqida so‗z borar 
ekan: ―Hozirgi o‗zbek adabiy tilida otning boshqa ma‘nolari va bu ma‘nolarni 
ifodalovchi formalar sistemasi kelishik kategoriyasi deyiladi. Kelishik kategoriyasi 
olti grammatik ma‘no yoki olti kelishikni birlashtiradi: bosh kelishik, qaratqich 
kelishik, tushum kelishigi, chiqish kelishigi, jo‗nalish kelishigi, o‗rin-payt kelishigi
2
‖ 
jumlasi keltiriladi.
Istiqlol yillarida H.Ne‘matov, Sh.Shahobiddinova, Z.Qodirovlarning ishlarida 
kelishik kategoriyasining umumiy – lisoniy grammatik ma‘nosi tiklandi.
3
Kelishik 
shakllarining sistemaviy tadqiqi Z.Qodirovning ―O‗zbek tilida grammatik 
kategoriyalarni sistem tahlil qilish (kelishik kategoriyasi)‖ mavzusidagi nomzodlik 
ishida batafsil ochib berildi
4
.
Umumiy va xususiy grammatik ma‘no grammatik shaklda o‗ziga xos tarzda 
namoyon bo‗ladi. Har bir grammatik kategoriyaning ma‘nosi uning shaklining 
ma‘nosiga nisbatan umumiy ma‘no. Masalan, barcha kelishik shakli uchun umumiy 
bo‗lgan «oldingi mustaqil so‗zni keyingi mustaqil so‗zga bog‗lash» ma‘nosi kelishik 
kategoriyasining umumiy grammatik ma‘nosi hisoblanadi. Bu kategorial umumiylik 
alohida shaklning ma‘nosiga nisbatan belgilanadi.
1
Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М., Ҳожиев А., Расулов И., Дониёров Х. Ҳозирги ўзбек адабий тили. 1- қ. - 
Тошкент: Ўқитувчи, 1980. - 448 б. 
2
М.Ражабов. «Ҳозирги ўзбек адабий тили» (―Морфемика‖, ―Сўз ясалиши‖, ―Морфонология‖, ―Морфология‖) 
фанидан замонавий педагогик технологиялар асосида тайёрланган ўқув-услубий қўлланма. Гулистон, 2008, 
ГулДУ босмахонаси, 232 бет. 
3
Неъматов Ҳ. -га ва -дан келишик қўшимчасининг функционал алмашинига доир; Неъматов Ҳ. Чегара 
келишиги // Ўзбек тили ва адабиёти, 1971, – № 4; Қодиров З.М. Ўзбек тили грамматик категориясини систем 
таҳлил этиш (Келишик категорияси): филол.фан.номз. ...дисс. автореф.; Нурмонов А., Шаҳобиддинова Ш., 
Искандарова Ш., Набиева Д. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Морфология. – Б. 75–100. 
4
Qodirov Z. O‗zbek tilida grammatik kategoriyalarni sistem tahlil qilish (kelishik kategoriyasi): Filol. fan. nom. ... dis. 
avtoref. - Samarqand. 1993. - 21 b. 

---

12 
Boshqacha aytganda, kelishik kategoriyasining yuqorida aytilgan umumiy 
grammatik ma‘nosi uning tarkibiga kiruvchi 6 ta kelishik shaklining ma‘nosidan 
sintezlanadi, ya‘ni keltirib chiqariladi.
Har bir kelishik shaklining ma‘nosi undan quyidagi ma‘noga nisbatan umumiy 
grammatik ma‘no hisoblanadi. Masalan, qaratqich kelishigining umumiy grammatik 
ma‘nosi oldingi ism turkumiga kiruvchi so‗zni keyingi ism turkumiga kiruvchi so‗zga 
bog‗lash. 
Kelishik shakllarining umumiy mohiyati quyidagi jadvalda aks etadi: