Mustaqil ish mavzulari Qoraqalpoqg‘iston geologiyasiga umumiy geografik ta'rif

3.Orol dengizi respublikamizning shimoliy bo‘liminda joylashib, u 1960 – yillarga qadar egallagan maydonining kattatligi (68,7 ming kvadrat kilometr) bo‘yicha dunyoda Kaspiy dengizidan, YUqori va Viktoriya ko‘llaridan keyin) to‘rtinchi o‘rinda turar edi. Orolning shimoliy taraflari balant qumli tekislik, Janub va SHarq taraflari sayoz, ko‘p tilkimlangan Sirdaryo va Amudaryo deltalari bilan chegaradosh, ko‘p sonli mayda orolli edi. G‘arb tarafinda Qoraqalpag‘iston ustirti bilan tutashib, u tik jorli bo‘lib, eng chuqur eri shu bo‘limda 68 metrga etadigan edi.
SHu vaqtlarga qadar Markaziy Osiyoning boyligi hisoblanib, shu yerlarning ob-havosinda termoregulyatorlik xizmatin bajarib, xalqimizning faxri bo‘lib kelgan, Orol dengizi hozir o‘zining eski nomin yo‘qotib qo‘ydi. Bugingi kuni Orol dengizidagi suvning miqdori 2,6 hissaga, endi uning suv maydoni ikki hissaga qisqardi va dengizning ko‘lami har yili taxminan 1000 kv kilometrga kamayib borishi davom etmoqda. Bugingi kuni Orolning egallagan maydoni 32 ming kvadrat kilometr bo‘lib, uzunligi 400 kilometrga, eni 200 kilometrga yaqin, eng chuqur yeri taxminan 50 metrga, o‘rtacha chuqurligi 10 metrdan kamayib ketdi.

9-mavzu. O‘lkamizning tuprog‘i va yer resurslari
Reja:

1. 
   Botqoqli-o‘tloqli tuproqlar
   

2. Sho‘rxoklar

3. 
   Sur qo‘ngir tuproqlar
   

4. Yer resurslari
Respublikanıń tuprog'ini o'rganish ushbu asrning boshlarinda boshlandi va xozirgi kunlari da davom qilyapti. O'lkamizdiń tuprog'i, yuksalimligi va hayvkonat dunyosining paydo bo'lishina ularning hududimiz bo'yicha joylashishinida o'lkamizga tán bo'lgan tabiiyiy qonuniylik ochiq ko'rinib turadi. Masalan, respublikamız hududidagi uchrashadigan tuproq qoplamalari qit'aal', cho'llar klimatı sharoitida vujudga kelgan. Biroqta, uning borlik yerlarinda to'rtlamchi davrda deyarli yakkasak iqlim sharoiti bo'lganligiga qat'iy nazar, hududlar bo'yicha tuproq vujudga kelgan tog' jinslarining bitta tekis joylanmashi sababli u yerda har xil tuproq turlarin vujudga keltirgan. Tuproqning paydo bo'lishinda va ularning rivojida yer osti suvlarlari qadning hududlar bo'yicha har xil ekanligi katta rollar o'ylarnagan. Binobarin ham, tuproq vujudga kelgan tog' jinsi, uchlamchi davr dengiz cho'kindisi hisoblanadigan qadimiy qoldiq fazolar va ustirtliklardagi tuproqlar bilan to'rtlamchi davrdagi daryo va ko'llar cho'kindilarida vujudga kelgan tuproq -qoplamalarini solishtirilsa, ular bir-birinien keskin farq qiladi.
Botqoqli -o'tloqli tuproqlar botqoqli o'ylarpawıtlardıń yonbag'irlariga Ámiwdár'ya va uning tarmoqlariniing yaxshi yerlariga yaqin joylashgan yerlardagi baland yer maydonlariga xos. Ular o'tloqli tuproqlarding ichidagi maxalliy kichikgirim o'ylarpawıtlarda ham uchtalarıraydı. Botqoqli -o'tloqli tuproqlarga ham, botqoqli tuproqlarga o'xshab, yer osti suvlarlarining yer betine yaqin joylashishi xarakterli. Binobarin ham, botqoqli va botqoqli -o'tloqli tuproqlar uchtalarıraytuǵın yerlar ziroatlik ko'zlar -tiyrasinan noqulay. Ular asosan xomashyo o‘rni sifatida foydalaniladi.
Botqoqli -o'tloqli tuproqlar botqoqli pastqam yonbag'irlariga Amudaryo va uning tarmoqlariniing ongǵarlarına yaqin joylashgan yerlardagi baland yer maydonlariga tán. Ular o'tloqli tuproqlarding ichidagi maxalliy kichikgirim o'ylarpawıtlarda ham uchtalarıraydı. Botqoqli -o'tloqli tuproqlarga ham, botqoqli tuproqlarga o'xshab, yer osti suvlarlarining yer betine yaqin joylashishi xarakterli. Binobarin ham, botqoqli va botqoqli -o'tloqli tuproqlar uchtalarıraytuǵın yerlar ziroatlik ko'zlar -tarafdan noqulay. Ular asosan mal binosilımı sifatida foydalaniladi.
Sur -dolchin rang tuproqlar. Qoraqalpog'iston Ustirtiniń Orol dengizi yoqasidagi shimoliydan janubga 150 km, Orol dengizidan g'arbqa qaray 200 km ge sozılgan maydon va borlik qozon -shuqırlar bilan o'ylarpawıtlardıń yonbag'irlarinda, ustirtliklerde uchtalarırasadı. U mexanikalik tarkibi bo'yicha ko'pincha toshli va sozli bo'lib keladi. Toshli yerlar kóbinshe Janub Ustirtke tán bo'lib tuprog'i tuzli.
Sur-qo‘ng‘ir rang tuproqlar respublikamız quruqlik hududining yarmidan ko'proq yerida uchtalarırap, ularning egallagan maydoni 7 mln.gektarga yaqin.
Cho'lu biyobonlik yerlardagi sur tuproqlar turiga kiruvchi qumlarli tuproqlar keng ko'lamda Qizilqumda, u Amudaryo deltası bilan Qoraqalpog'iston Ustirtinde bo'lsa, ular kichkina doirada orol turida joylashgan qumlar turlariga xos. Bu turdagi tuproqlarding egallagan maydoni 5, 5 mingta gektarga yaqin.
Yerdan yuqori mahsulot olish maqsadida har yili belgili miqdorda mahalliy o'g'itlar bilan bitta satrda mineral o'g'itlar beriladi.
Ulardan ham boshqa ziroatlik uchun foydalaniladigan yerlarda ekin ekish va ularga tarbiya berish sababdan tuproqning suvlar va havo almashuv tartibi, uning tuzilishida anchagina yaxshilandi
Umuman olganda yuqori madaniyatningli ziroatlik nuqtai nazardan qarab ayrim adabiyotlarda ziroatlik uchun uzliksiz yug'rilmoqdagan yerlarni madaniy tuproqlar deb angladi. Ular ziroatlik uchun birinchi marta foydalanilmoqda sur va yangi ochilgan ekiladigan yerlardagi tuproqlarga qaraganda respublikamizdagi barqaror va mo'l hosil bera oladigan asosiy yer yaxshi hisoblanadi.