Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti
yovvoyilik va vahshiylik
Download 5.04 Mb. Pdf ko'rish
|
Qozoqov S, shaxs va jamiyat. pdf (1)
yovvoyilik
va vahshiylik bosqichlaridan keyingi, sof insoniy m a’nodagi ijtimoiy m un osabatlam in g vujudga kelishi, bir so‘z bilan aytganda m adaniylashuv davrining boshlanishi va keyingi barcha davrlarni anglatadi. Bunda ko'proq tarixiy jarayonning nisbatan farqlanuvchi ikki bosqichini bir-biridan farqlash ko‘proq ahaniiyat kasb etadi. Ayni yondoshuvda formatsiyalar umumsivilizatsiyaviy taraqqiyotning bosqichlariga aylanib qoladilar. 2) Keng tarqalgan boshqa yondoshuvga muvofiq sivilizatsiya moddiy va ma’naviy madaniyat, ijtimoiy rivojlanishning turli darajalari, bosqichlarini anglatadi. Bunda insoniyatning ana shu vahshiylikdan keyin boshlangan taraqqiyotini xronologik ketma-ketlikda yoki geografik mazmundan yoxud ijtimoiy hayot sohalari xususiyatlaridan kelib chiqib tushunish va ulardan har birining o‘ziga xosligiga urg'u berish ko‘proq ahamiyatga ega (masalan, antik va hozirgi sivilizatsiya, Sharq va G 'arb sivilizatsiyasi, Bobil, Rim va Turon sivilizatsiyasi, agrar va industrial sivilizatsiya, islom va xristian sivilizatsiyasi va h.k.). Asosiysi, shu paytgacha tarixda bo‘lganidek ulami bir- biriga qarama-qarshi qo‘ymasdan, ularning har biri o‘ziga xosliklarga, noyobliklarga, qaytarilmas jihatlarga ega ekanligiga e’tibor qaratishimiz muhim. Barcha narsa va hodisalarga har tomonlama nazar tashlash tamoyilidan kelib chiqib, ushbu yondoshuvlarning har ikkisi ham to’g ‘riekanligini ta'kidlashimiz kerak. Yuqorida keltirilgan yondoshuvlarning turlichaligiga misol tariqasida quyidagilarni ilova sifatida keltiramiz: I. N.Ya.Danilevskiyning (1822-1885) fikricha har bir sivilizatsiyani jamiyatning "madaniy-tarixiy tipi" sifatida qarash mumkin. Har bir tipning yadrosini o‘ziga xos g’oyaga va vazifalarga ega bo'lgan "tarixiy xalq" tashkil etadi. Shu ma’noda u sivilizatsiyalarni xronologik ketma-ketlikda quyidagi tartibda joylashtiradi: 1) misrliklar sivilizatsiyasi, 2) xitoy sivilizatsiyasi, 3) assiriya-bobil- fmikiyaliklar, xaldey yoki qadimiy semitlar sivilizatsiyasi, 4) hind, 5) eron, 6) yahudiy, 7) yunon, 8) rim, 9) yangisemit yoki arab, 10) german-roman yoki evropa sivilizatsiyasi. "Ana shu madaniy-tarixiy tiplami tashkil etuvchi xalqlargina insoniyat tarixida ijobiy arboblardir; ularning har biri o‘z ruhiy tabiatlarining xususiyatlarida va o‘z yashash tarzlarining tashqi xususiyatlarida mujassamlashgan ibtidoni mustaqil ravishda rivojlantirdilar hamda shu bilan insoniyatning umumiy xazinasiga o ‘z hissalarini qo‘shdilar". II. Ingliz sotsiologi A. Toynbi (1889-1975) ham mustaqil lokal sivilizatsiyalar mavjudligi g’oyasini yoqlagan. Ulaming har biri, Toynbining fikricha, vujudga kelish, rivojlanish, cho'qqiga erishish, vayron bo‘lish va y o ‘qolish bosqichlarini bosib o‘tadi. Shu ma’noda har qanday sivilizatsiya to‘liq doira yasab tarix sahnasini tark etadi. Sivilizatsiyalar rivoji, uning fikricha, "chaqiriq - javob" qonuni asosida sodir boMadi. Tarix jamiyatga doimo "chaqiriqlar" tashlaydi. Unga mos keluvchi "javoblar", vujudga kelgan muammolar echimi ijodiy fikrlovchi ozchilik - elita tomonidan amalga oshiriladi. Elita mavjud chaqiriqlarga javob topish qobiliyatini yo‘qotsa o‘zining jamiyatdagi hurmatini 9 yo'qotadi va uni kuch bilan saqlab qolishga intiladi. Ana shunda ijtimoiy birlikka putur etadi, ajralish yuz beradi. Bu esa sivilizatsiyani halokatga olib keladi. Uning qarashlari, ayniqsa sivilizatsiyaning bosqichlari va uning doirasimonligi haqidagi fikrlari O.Toffler (1928 y. tug’ilgan) va U.Rostou (1916 y. tug’ilgan) tomonidan iqtisodiy nuqtai nazardan yanada takomillashtirildi. Jumladan, O.Toffler jam iyat taraqqiyoti uning boshlanishidan to nihoyasigacha uch bosqichni bosib o'tadi, deydi. Bular a) an’anaviy jamiyat (industrialgacha bo'lgan davr), b) industrial jamiyat, v) axborotlashgan jamiyat (postindustrial jamiyat)lardir. III. O'zbekistonnning bir qator tarixchilari ham bu masalaning o'ziga xosligini ta'kidlamoqdalar. Ma’lumki, sho'rolar davri tarix fanida kishilik jamiyati tarixini 5 ta ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar (ibtidoiy jam oa tuzumi, quldorlik, feodalizm, kapitalizm va sotsializm)ga bo'lib o'rganish uslubi qo'llanildi. Olimlarning fikricha jamiyatning rivojlanish qonuniyatlarini 5 ta formatsiyaga bo'lib o'rganish endilikda zamon talabiga to 'g 'ri kelmay qoldi. Chunki O 'rta Osiyo xalqlari tarixi misolida oladigan bo'lsak, quldorlik tuzumi maxsus ijtimoiy- iqtisodiy formatsiya sifatida bizda bo'lmagan. Sotsialistik jamiyat esa tarix taqazo etmagan xayoliy bir uydirma bo'lib chiqdi. O 'rta Osiyo sharoitida ana shu 5 ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalaming faqat uchtasigina (ibtidoiy jam oa tuzumi, feodal jamiyati va kapitalistik munosabatlarning dastlabki bosqichlari) yuz berganligini ta’kidlash mumkin. Sovet davri jamiyati esa kolonial davlat kapitalizmi shaklida rivojlandi. Eng qadimgi davrlardan to hozirgi kunimizga qadar bo'lgan jarayonni davrlashtirish masalasi hozirgacha o'zining to'liq ilmiy echimini topgani yo'q. Sivilizatsion davrlashtirish asosida insoniyat tarixida yuz bergan madaniy yuksakliklar yotadi. Shu ma’noda kishilik tarixi o 'z taraqqiyot yo'lida 5 marta sivilizatsion yuksalishlarni boshidan kechirdi. Birinchi sivilizatsiva miloddan avvalgi uchinchi ming yillikda Evfrat va Dajla, Nil va Hind daryolari havzalarida yuz berdij Shuning uchun u tarixga "Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi" nomi bilan kirdi. Uning ta’sir doirasi miloddan avvalgi 3-ming yillikning oxirlarida Xurosonga va 2-ming yillik boshlarida Movarounnahrga yoyildi. Ikkinchi iahon sivilizatsiyasi miloddan avvalgi birinchi ming yillikning o'rtalarida Gretsiya va Rimda yuz berdi. U tarixda "Antik davr sivilizatsiyasi" nomi ostida ma’lum. Uning ta’sir doirasi makedoniyalik Aleksandrning Qadimgi Sharqqa tomon harbiy yurishlaridan so'ng O 'rta Osiyoga kirib keldi. U "Osiyo-Evropa ellinizm sivilizatsiyasi" shakllanishiga olib keldi. Uchinchi sivilizatsiva o'chog'i M ovarounnahr va Xuroson bo'lib. ushbu hududlarda mTiodiy IX-XIII asrlarda yuz berdi, uning ta ’sirida Evropa uyg'ondi. To'rtinchi sivilizatsiva XIV-XV asrlarda Evropa va Osiyoda yuz bergan uyg'oijish davri bilan bog'liq. Beshinchi sivilizatsiva butun jahonni qamrab olgan XX asr sivilizatsiyasidir. Sivilizatsiyalar oralig'ida notekis rivojlanishlar, turg'unliklar, inqirozlar yuz berib turgan. Shuning uchun kishilik tarixi sivilizatsiyalarning uzluksiz tarixidan iborat emas. IV. Hozirgi paytda tarafdorlari ko'p konsepsiyalardan biri planetamizning yagonaligi, "umumiy uy" ekanligini asoslashga yo'naltirilgan Download 5.04 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling