Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti
Download 5.04 Mb. Pdf ko'rish
|
Qozoqov S, shaxs va jamiyat. pdf (1)
"individuallik"
tushunchasini ham ishlatamiz. Shuni aytish kerak-ki, bu tushuncha shaxsning bir butunligini, uning hamma tomonlarini aks ettirmaydi. balki insonning o’ziga xos jihatlarini, uni boshqalardan ajratib turuvchi, faqatgina ana shu insonda mavjud bo’lgan xususiyatlarni, noyob xislatlarni bildiradi. Masalan, "yorqin individuallik" so’zlari o ’sha so’z qaratilgan kishida o’ziga xos sifatlarning bir nechasi namoyon bo’lganligini bildiradi. Aslini olganda har qanday inson dunyoda yagona va qaytarilmasdir. "Shaxs" tushunchasi individ o’zida boshqa kishilar bilan muloqotdagina tarkib topdiradigan alohida sifatlar borligini ko’zda tutadi. Ijtimoiy taraqqiyotning mahsuli bo ’Igan individ sifatida ijtimoiy munosabatlar tizimiga kirgan insondagi ijtimoiy xususiyatlarning bir butunligi, yaxlitligi shaxs tushunchasida aks etadi. Demak, har qanday jamiyatda odamning sotsial struktura va ijtimoiy jamoalar tomonidan qamrab olinganligi, ularga kirganligi nuqtai nazaridangina insonga shaxs sifatida qarash mumkin. Har bir shaxsning o’zi bir olamdir. Shu ma’noda Gyote: «Har bir inson butun bir dunyodir. Bir shaxsning vafoti bilan butun bir olam yo’q bo’ladi», deganida benihoya haq edi. 3. Shaxsnins tarkib topishiea ta ’sir ко 'rsatuvchi omillar. Shaxsning tarkib topishi juda ko’p ta’sirlar ostida kechadi. Ular tabiiy atrof- muhitning xususiyatlari yoki insonni o’rab turgan ijtimoiy xarakterdagi turli hodisalardir. Ulaming eng muhimlari quyidagilardir: 1. Shaxsning tarkib topishiga eng avvalo u tug’ilgan paytda olgan individning genetik xususiyatlari ta ’sir ko’rsatadi. Avlodlardan irsiyat yo’li bilan o’tgan xususiyatlar inson xarakteri, uning dunyoni qabul qilish va boshqalami 15 baholashi kabi tomonlariga ta ’sir ko’rsatib, shaxs tarkib topishining asosi hisoblanadi. 2. Inson shaxsi tarkib topishiga jism oniy qurshov katta ta ’sir ko’rsatadi. Bunga atrofizimdagi tabiiy muhit iqlimini ko’rsatish mumkin. Turli iqlimda yashovchi kishilar bir-biridan farq qilishadi. Masalan, tog’da, cho’lda yoki tropik changalzorlarda yashovchi kishilar hayoti va yurish-turish shakli, dunyoni qabul qilishi yoki faoliyatlari bilan farqlanadilar. Hatto bir urug’, elat yoki millatga mansub kishilar bir birlaridan ularning qurshovi xususiyatlariga ko’ra keskin farqlanadilar. Buni ularning odatlari, an'analarida ochiq kuzatish mumkin. 3. Inson shaxsi tarkib topishiga ta ’sir qiluvchi uchinchi omil madaniyatning ta ’siridir. Har qanday madaniyat muayyan ijtimoiy normalar va qadriyatlar yig’indisiga ega. Ular muayyan jam iyat yoki ijtimoiy guruh uchun umumiy hisoblanadi. Shu sababli har bir madaniyat vakillari ana shu normalar va qadriyatlar tizimiga nisbatan sabr-toqatli bo’ladilar, ular o’z madaniyatlariga tegishli va unga yaqin kishilar bilan aloqaga, hamkorlikka tez va engil kirishadilar. 4.Shaxs tarkib topishiga ijtimoiy (sotsial) qurshov ham ta’sir qiladi. Ana shu omilni individda shaxsiyatga oid sifatlarni vujudga keltiruvchi asosiy omil deb hisoblash mumkin. Ijtimoiy voqelikning ta ’siri ijtimoiylashuv (sotsiallashuv) jarayoni orqali amalga oshiriladi. Sotsiallashuv jarayonida individ o ’z guruhiga tegishli normalarni o ’zlashtiradi va ana shu individda uning o ’ziga xosligini, yagonaligini, qaytarilmasligini ifodalovchi shaxsiy "o’zligi" vujudga keladi. Shaxs bir necha shakllarda, masalan, taqlid qilish, boshqa kishilarning ta ’siri, turli hatti- harakat shakllarini umumlashtirish orqali ijtimoiylashishi mumkin. Individning jamoaviy madaniy normalarga ijtimoiylashuvi muvaffaqiyatsiz amalga oshgan taqdirda mojarolar va ijtimoiy chetlanishlar, og’ishlar, tartibsizliklar yuz berishi mumkin. 5. Shaxs tarkib topishining beshinchi omili insonning shaxsiy tajribasidir. Bu omil ta’sirining o’ziga xosligi shu bilan ifodalanadiki, har bir kishi o ’z hayoti davomida turli xil vaziyatlarga tushadi va bunda boshqa kishilar va atrof muhitning ta ’sirini his qiladi. Ana shunday vaziyatlarning ketma-ketligi har bir kishi uchun qaytarilmas ahamiyatga ega, u yuz bergan ijobiy yoki salbiy vaziyatlardan kelib chiqib kelgusi vaziyatlarga tayyorgarlik ko’radi. Shaxs tarkib topishida insonning o ’ziga xos, qaytarilmas individual tajribasi katta ahamiyatga ega. 4. Jamiyat hayotida insonnins о ’m i. Вцуик shaxs maqomi. Jamiyat unda yashayotgan va birgalashib faoliyat yuritayotgan kishilarning o ’zaro munosabatlari tufayli rivojlanadi. Minglab yillar davom etgan uzoq tarix davomida er yuzidagi har bir xalq, har bir millat, har bir davlat uning taraqqiyotiga ozmi-ko’pmi ta’sir qilgan ko’plab kishilar nomini tilga olishi mumkin. Shu yo’nalishda fikr yuritish bizni kishilarning jamiyat hayotiga ta ’siri haqidagi masalani ko’rib chiqishga olib keladi. Bu masalaga kirishishdan ilgari shuni eslatib o’tish joizki, muayyan xalq, millat yoki davlat uchun o’z xizmatini singdirgan, uning tarixida iz qoldirgan va shu bilan birga o ’z nomini ham tarixda qoldirgan konkret shaxslar ana shu xalq, millat yoki davlat bilan yonma-yon mavjud bo’lgan boshqa xalq, millat, davlatlar 16 uchun ham xuddi shunday ahamiyat kasb etadi, deyish katta xatodir. Aksincha, biror xalq, millat yoki davlat uchun dohiy hisoblanuvchi kishilar, boshqa xalq, millat yoki davlatlar uchun salbiy ahamiyat kasb etishi mumkin. Bu o’rinda misol tariqasida qadimgi grek hukmdori Aleksandr Makedonskiyning yoki mug’ul xalqi vakili Chingizxonning, fransuz imperatori Napoleonning yoki fors hukmdori Kirning, o ’zbek sarkardasi Amir Temurning yoki somoniylar davlati asoschisi Ismoil Somoniyning va boshqa ko’plab nomi tarix sahifalarida qolgan kishilarning faoliyatiga ular tegishli bo’lgan xalq va ularga tobe bo’lgan xalqlar vakili sifatida nazar soladigan bo'lsak, ularning tarixdagi o’rni va faoliyatiga beriladigan baholar bir xil bo’lmaydi, albatta. Shu ma’noda tarixda barchani qoniqtiradigan, hamma uchun umumiy bo’lgan baho bo’lmagan, yo’q va bo’lmaydi ham. Insonlarga, ularning faoliyatiga, u yoki bu jamiyatga beriladigan baholar xususida ham xuddi shunday deyish mumkin. Ana shu fikrlardan ma’lum bo’ladiki, jamiyat tarixida har bir kishi o’ziga xos o ’ringa, ahamiyatga ega. Ular orasida esa o’z xalqi, millati, jamoasi, jamiyati, davlatiga o’zining bilimi, faoliyati bilan boshqalardan ko’ra ko’proq xizmat qilgan, ta'sirini o’tkazgan kishilar ham mavjud. Atoqli shaxs, buyuk arbob yoki buyuk shaxs maqomi ana shunday kishilar faoliyatini, ularning ahamiyatini e’tirof etish uchun ishlatiladi. Har bir jamiyat, har bir alohida, nisbatan mustaqil, o ’ziga xos xususiyatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi jamoa, xalq unga mos keluvchi shaxslami vujudga keltiradi. Shu ma’noda shaxs jamiyatning mahsuli. Jamiyatning tarixiy taraqqiyotini ko’zdan kechirar ekanmiz davlat tizimi xususiyatlari ham m a’lum ma’noda shaxsning vujudga kelishi va uning tarixdagi roliga ta ’sirida o’z o’rniga egaligini ko’ramiz. Davlat boshqaruv shakllarining monarxiyaga, ya’ni yakka hukmronlikka asoslangan shakllarida alohida olingan shaxslarning ahamiyati katta bo’lgan. Buni tarixdan ko’plab misollar bilan tasdiqlash mumkin. Download 5.04 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling